Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1957, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
487
Árbæar-
baðstofa,
mjög lík þvi
sem hún var
fyrrum.
vogum og Breiðagerði í Kálfa-
tjarnarsókn, Hesti í Borgarfirði,
nokkru af Strönd í Landeyum, Þor-
móðsdal og Gröf í Mosfellssókn og
Kolbeinsstöðum í Romshvalanes-
hreppi. Og ögmundur Pálsson, síð-
ar biskup, náði undir klaustrið Vað
-nesi, Vatnsleysu, Býaskerjum,
Bakka og Hvítárvöllum.
Árbær hefir snemma orðið
klaustursjörð. Mun klaustrið ef-
laust hafa haft ágirnd á þeim jörð-
um, sem áttu land að Elliðaánum,
vegna hlunninda af laxveiðinni. í
máldaga frá árinu 1234 segir að
Viðeyarklaustur eigi Elliðavatns-
land hálft, allt land að Vatnsenda
og Kleppi og hálfa laxveiði í Ell-
iðaám ásamt Laugarnesskirkju.
Hinn helminginn áttu þá Víkur-
menn, Nesmenn og Gufunesmenn,
og var gerður samningur milli
þeirra um veiðarnar árið eftir. Á
þessu má sjá, að þá hafa jarðirnar
Ártún og Árbær verið komnar und-
ir klaustrið, og það hefir tekið und-
an þeim laxveiðarnar. Sextíu árum
seinna eignast klaustrið Gufunes,
og eftir það virðist það eigna sér
helming laxveiðanna í ánum. Sést
það á því, að árið 1535 var bónd-
anum á Bústöðum, Jóni Bergþórs-
syni, stefnt fyrir það, að hann hefði
veitt í fossi eða streng í ánum, er
hann taldi eign Bústaða. En dómur
tveggja presta og fjögurra leik-
manna varð á þá leið, að sam-
kvæmt máldögum ætti klaustrið
alla halfa veiði í Elliðaánum, og
var mál Jóns dæmt til ábótans náð-
ar.
----o----
Árbær var talinn 16 hundr. að
dýrleika áður en laxveiðin var und
-an tekin, en síðan 10 hundr. Sýnir
það nokkuð glöggt hvers virði lax-
veiðahlunnindin hafa verið talin,
að jarðarmatið skuli rýrna meira
en um þriðjung þegar veiðin er
undan tekin. Og þó er vísast að lax-
veiðin hafi verið bóndanum enn
meira virði, og þetta hafi fyrrum
verið góð jörð, meðan hlunnind-
anna naut. En upp frá þessu verður
hún rýrðarkot, og helzt í þeirri
niðurlægingu um rúmlega 500 ára
skeið. Er því lítt að furða þótt litl-
ar sögur fari af henni.
Við siðaskiftin 1550 sló Danakon-
ungur eign sinni á allar jarðir Við-
eyarklausturs. Vera má að klaustr-
ið hafi verið nokkuð harður lands-
drottinn, en þó versnaði nú stórum.
Fyrstu glöggu myndina af því fá-
um vér í Jarðabók þeirra Árna og
Páls. Þá eru á Árbæ tveir bændur
og býr á sinni halflendunni hvor.
Annar þeirra hét Sæmundur Þór-
arinsson, fertugur að aldri og ættað
-ur úr Grímsnesi. Kona hans hét
Steinunn Guðmundsdóttir, 43 ára,
og var Sæmundur þriðji maður
hennar. Hjá þeim voru tvö upp-
komin börn hennar af fyrsta hjóna-
bandi og 7 ára drengur af mið-
hjónabandi, en þau Sæmundur
voru barnlaus. Hinn bóndinn hét
Sigurður Arason, 26 ára að aldri og
bjó hann með móður sinni rúm-
lega halfsjötugri. Hjá þeim var ung
-lingspiltur, svo alls var heimafolk
8 manns á báðum búum.
Um dýrleik jarðar er ekki sagt,
fremur en aðrar konungsjarðir, því
að þær voru ekki tíundaðar, en
landskuldin er alls 80 alnir. Jörð-
inni fylgdu 4 kúgildi, tvö hjá hvor-
um ábúanda. En búskapurinn er
ekki mikill. Hjá Sæmundi eru 3
kýr, ein kvíga þrevetur, einn hest-
ur og þrevett tryppi; hjá Sigurði
3 kýr, vetur gamalt naut, kalfur og
einn hestur, en engin sauðkind,
bæði búin sauðlaus. Kúgildin áttu
bændur að yngja upp sjalfir, og
leigurnar skyldu gjaldast í smjöri
heim til Bessastaða eða Viðeyar.
Landskuldin átti að gjaldast í fríð-
um peningi, en þar sem þeir áttu
ekki sauði til að gjalda, krafðist
Páll Beyer þess að landskuldin
væri greidd í fiski. Þess vegna hafa

f