Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1958, Síða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
263
Jón R. H jálmarsson:
PÚÐRID
NOKKRU fyrir upphaf vors tímatals
var púðrið þekkt í Kína og Indlandi.
Ekki notuðu þeir góðu menn þar í
löndum þetta kröftuga sprengiefni í
neinum vondum eða hættulegum til-
gangi eins og t. d. til að skaða og jafn-
vel drepa fólk í styrjöldum. Nei, það
datt Asíumönnum ekki í hug, því að
eftir því sem bezt verður séð, notuðu
þeir það helzt til að búa til -púðurkerl-
ingar, flugelda og önnur leikföng fólki
til skemmtunar. Frá þessum fjarlægu
Austurlöndum hefur vitneskjan um
púðrið borizt til Evrópu. í sögu Mikla-
garðsborgar er getið um hinn svo-
nefnda gríska eld á 7. öld, sem virðist
hafa verið líkur púðri. Grikkir smíðuðu
sér ekki skotvopn, en notuðu sprengi-
efni sitt í styrjöldum til að framleiða
skyndilegan hávaða og eldblossa og
hræða þannig óvini sína. Grikkir héldu
svo rækilega síðar, eins og þjóðkunn-
ugt er. Deildarey er þannig varið að
mýfi gengur gegnum hana frá suðri
til norðurs og hallar þar ofan á lága
sjávarfit, en norðvestan á henni er hár
höfði með klettabelti að sunnanverðu.
Sunnan við klettana gengur djúp laut
suðvestur úr til sjávar, sem er mjög
grösug. Laut þessa má ekki slá, hvort
sem það er nú af næturdvöl Þormóðs
eða öðru. Þar hefur hann helzt leitað
skjóls í óveðrinu.
Hallgrímur Jónsson bjó á Staðarfelli
á ofanverðri síðustu öld og fram um
aldamót. Hann rak þar stórbú. Meðal
annars hafði hann um eða yfir hundr
að ær í kvíum. Vani hans var að hafa
lömbin í Deildarey á haustin. Hall-
grímur sótti fast eyaheyskapinn. Einu
sinni var hann að heya Deildarey.
Gerði þá stórviðri á móti svo hann
komst ekki heim. Segir hann þá við
fólk sitt: „Ef okkur gefur ekki heim
á morgun slæ ég lautina". Sló hann
svo lautina, því ekki gaf heim.
Um haustið lét hann lömb sín í eyna,
eins og vant var, hundrað að tölu.
En fyrir jólin þegar hann ætlaði að
taka þau heim, hafði þau öll fennt í
lautinni og voru þá dauð.
Jónas Jóhannsson, Öxney.
vandlega leyndu, hvernig þeir fram-
leiddu hinn gríska eld, en haldið er að
hann hafi verið settur saman úr olíu,
biki og brennisteini.
Menn eru mjög óvissir um, hver
fundið hafi upp púðrið í Norðurálfu og
hvenær það hafi gerzt. Oftast hefur
pessi þýðingarmikla uppfyndning verið
eignuð þýzkum munki í Freiburg, Bert-
nold Schwarz að nafni, sem sagður er
hafa gert uppfyndningu sína um 1280.
En enski munkurinn Roger Bacon, sem
fæddur er um 1220, getur alveg eins
talizt uppfyndningarmaður púðursins,
því að í ritum sínum lýsir hann ná-
kvæmlega, hvaða efni þurfi til að fram-
leiða sprengiefni og í hvaða hlutföll-
um þau eigi að vera.
En hver sem uppfyndingamaðurinn
var, þá er fullvíst að púðrið komst í
notkun og tók að breiðast út í Evrópu
á síðara helmingi 13. aldar. Efnasam-
setning púðursins var einföld og oftast
eitthvað á þá leið að í svörtu púðri
voru 75% saltpétur, 14% kol og 11%
brennisteinn, og í brúnu púðri voru
80% saltpétur, 17% kol og 3% brenni-
steinn. Efnum þessum var blandað
saman og einmitt við þess háttar til-
raun var það, sem munkurinn Berthold
Schwarz varð vitni að skyndilegri
sprengingu, blossa og reykjarsvælu og
hafði þar með fundið upp púðrið, eftir
því sem sagan segir.
Eftir að púðrið var fundið upp, var
fljótlega tekið að gera tilraunir til að
hagnýta sprengikraft þess sem orku-
gjafa til að skjóta hnattlöguðum stein-
um og öðrum þungum hlutum á vígi
og óvinaflokka í styrjöldum. Fyrstu
fallbyssurnar voru trúlega eins konar
staukar eða hólkar heilir í annan end-
ann. Púður var sett í þessi ílát og steinn
fyrir framan og eldur síðan settur í
púðrið um lítið op aftarlega á þessu
frumstæða hlaupi. Við sprenginguna
kastaðist steinninn í þá átt, sem tæk-
inu var beint. Smám saman voru gerð-
ar endurbætur og fallbyssurnar urðu
stór og kröftug skotvopn Með því að
gera hlaupið lengra og þrengra komu
fram venjulegar byssur, er hermenn
gátu borið með sér í styrjöldum. Lengi
vel voru þó þessar byssur svo stórar
og þungar, að það þurfti tvo menn til
að flytja þær úr stað og skjóta úr
peim. Seinvirkar voru þær einnig í
meira lagi og svo seint sem í þrjátíu
ára stríðinu undir miðja 17. öldina liðu
fimm mínútur milli skota úr hverri
byssu.
Fyrst í stað voru öll skotvopn fram-
hlaðningar og var þá kveikt í púðrinu
með logandi blysi eða kyndli, sem bor-
inn var að litlu opi aftast á hlaupinu,
þar sem púðrið var fyrir innan. En síð-
ar fundu menn upp byssulásinn og
hvellhettuna, sem sprakk við dálítið
högg og kveikti í púðrinu. Eftir það
tóku aftanhlaðningar að tíðkast.
Að því er bezt verður vitað, voru
fallbyssur í fyrsta sinn notaðar í orr-
ustunni við Crecy 1346, þar sem Eng-
lendingar og Frakkar áttust við. Þetta
var í hundrað ára stríðinu milli þessara
þjóða, og þótt byssur kæmust þá eitt-
hvað í notkun, voru bogar samt miklu
algengari og skæðari skotvopn. Til að
byrja með voru fallbyssurnar mjög
áhrifalítil vopn. Þær drógu stutt, voru
kraftlitlar og fóru rangt með. Kúlurnar
voru úr steini og fyrst um aldamótin
1500 var orðið algengt að nota járnkúl-
ur.
En eftir margvíslegar umbætur tóku
skotvopnin smám saman að gjörbreyta
allri hernaðartækninni. Lengi vel höfðu
það verið brynjaðir riddarar, sem svo
að segja höfðu ráðið úrslitum hverrar
orrustu, en með tilkomu öflugra skot-
vopna, höfðu herklæði eins og brynjur
og pansarar litla yfirburði fram yfir
venjulegan fatnað til að standast gegn
byssukúlum. Þar með missti riddara-
liðið, aðallinn, sérréttindaaðstöðu sína
sem sú stétt, er einkarétt hefði á að
berjast, og í þeirra stað varð nú fót-
göngulið ótiginna manna vopnað skot-
vopnum, þýðingarmest í styrjöldum.
Kastalar aðalsmanna, sem á miðöld-
um höfðu verið næstum ósigrandi vígi,
þar sem skurðir fylltir vatni upp að
bröttum múrveggjum höfðu lagt hinar
erfiðustu hindranir í leið árásarmanna,
misstu þýðingu sína eftir að fallbyss-
urnar komu af alvöru til sögunnar.
Kúlnahríðin sprengdi og braut niður
múrveggina og ruddi óvininum braut.
Þar með voru konungar ekki lengur
upp á náð aðalsmanna komnir, er þeir
þurftu að heyja styrjaldir, heldur tóku
þeir nú höndum saman við bændur og
borgara og studdust við fótgöngulið
þeirra vopnað byssum. Veldi aðalsins
sem hernaðarmáttar var því brátt úr
sögunni og einmitt púðrið átti mikinn
pátt í að breyta stéttaþjóðfélagi mið-
aldanna í borgaraþjóðfélag nútímans.