Lesbók Morgunblaðsins - 30.04.1961, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
241
dag. Honum var svarað því, að Guð-
mundur bóndi í Húsey væri á norð-
urleið lausríðandi og hefði lofað að
koma skilaboðum til bænda um að
báturinn væri á leiðinni.
Síðan lögðu þeir á stað, en munu
hafa fengið andstreymi seinni hluta
leiðarinnar. Þeir náðu þó Unaósi. Þar
stóð einn maður 1 fjöru og sá til
þeirra. Hann sá að báturinn strand-
aði á sandrifi, sem enginn vissi um.
Þar ruggaði hann um stund, en svo
komu ólög, sem gengu yfir hann og
fylltu hann. Mjakaðist hann svo út af
sandrifinu — og allt hvarf í sjóinn.
Guðmundur í Húsey gleymdi að
koma skilaboðunum, og sagði að
minnið hefði alveg verið tekið frá
sér. Sennilega hefði farið alveg eins,
þótt bændur hefði fengið skilaboðin,
því að enginn bátur var þarna við
ósinn til þess að bjarga mönnunum.
Seinna rak þama upp þrjú lík, en
fjórði maðurinn fannst aldrei; var það
annar Sunnlendingurinn frá Bakka-
koti. Þarna var að nokkru leyti kom-
inn fram draumur Vilborgar.
Fregnin af slysi þessu kom sem
reiðarslag yfir alla, og þá ekki sízt
ekkjuna á Jökulsá með barnahópinn
sinn, þar sem hún frétti nú fyrst að
Jón hefði ráðist í þessa feigðarför.
Þetta skeði sumarið 1898. Heimilið
á Jökulsá leystist upp. Búið var selt
á uppboði. Þrjú bömin voru tekin til
fósturs af frændum þeirra hjóna. En
Vilborg fór til Vopnafjarðar með tvö
bömin, pilt og stúlku. Þar varð henni
flest mótdrægt, en ekki bilaði kjark-
ur hennar að heldur. Og svo dreif
hún sig í það að fara til Ameríku.
Hygg eg að einhverjir hafi styrkt
hana til þess að greiða fargjaldið og
þá sennilega bróðir hennar, sem Ámi
hét.
Vilborgu og börnum hennar farnað-
ist vel vestan hafs, og komust börnin
til menningar og álits. Þar kom fram
seinni hluti draumsins.
Valgerður dóttir Vilborgar ólst upp
hjá Ólöfu ömmu sinni í Bakkagerði.
Hún varð kona Andrésar bónda á
Snotrunesi, Bjömssonar. Þau áttu
myndarleg börn. Valgerður var
mesta sómakona, stundaði ætíð vel
heimili sitt og var trygg og góðlynd.
Þótti öllum vænt um hana.
(Drög að þessari frásögn ritaði ég í
Bakkagerði 1909).
Sigurður J. Árnes.
Nöfn frumefnanna
VÍSINDAMÖNNUM telst svo til,
að frumefnin sé 118 alls, en ekki
hafa fundizt nema 103. Þeim hafa
öllum verið gefin nöfn, en nafn-
giftirnar eru með ýmsu móti. Þar
hefir ekki verið fylgt neinni
reglu, og stundum hafa nöfnin
verið byggð á misskilningi, eins
og nöfnin oxygen (ildi) og hydro-
gen (vetni). Það var árið 1774
að Joseph Priestley einangraði
sérstaka gastegund, og(, Antoine
Lavoisier lagði til að hún yrði
kölluð oxygen. Nafnið dró hann
af grísku orðunum oxys (sýra)
og gen (að fæðast), og þýddi það
því raunverulega: efnið sem fæð-
ir af sér sýrur. Lavoisier helt sem
sé að þetta væri grundvallarefnið
í öllum sýrum. Nú vita menn að
þetta er rangt, en nafnið er þó
látið haldast. Árið 1766 hafði
Henry Cavendish einangrað ann-
að gasefni og er hann brenndi
það undir beru lofti, framleiddist
vatn. Þarna kom Lavoisier aftur
til skjalanna og kallaði þetta gas-
efni hydrogen, og dró það af
grísku orðunum hydor (vatn) og
gen, eða efnið sem framleiddi
vatn. Nafnið var tekið upp og
hefir haldizt síðan. Menn hafa
gleymt því, að réttara hefði verið
að snúa þeim við, því að hydro-
gen er í öllum sýrum, en oxygen
er annað af tveimur efnum vatns.
Tvö önnur frumefni hafa feng-
ið röng nöfn, vegna þess að menn
heldu fyrst að þetta væri önnur
efni en raun varð á. Annað er
Cadmium, dregið af gríska orðinu
kadmeia (calamine) og hitt er
molybdenum, dregið af gríska orð-
inu colybdos (blý).
Gömul nöfn
Fjórtán frumefni hafa fengið
nöfn sín í fornöld. Frá Grikkjum
eru komin nöfnin arsenik, magn-
esium og zink. Frá Rómverjum
eru komin nöfnin antimony, car-
bon, sodium og sulfur. Úr engil-
saxnesku eru komin nöfnin gull,
járn, blý, silfur og tin. Frá Frökk-
um er komið nafnið manganese.
Þegar Spánverjar fóru ráns-
hendi um Suður-Ameríku, rákust
þeir á hvítan málm, sem þeir
kölluðu platína, en það þýðir smá-
silfur, því að þeim sýndist það
eins og silfur. Nafnið festist síð-
an við málminn.
Þjóðtrúarnöfn
Tvö frumefni hafa fengið nafn
sitt úr þjóðtrú. Annað þeirra er
cobalt. Þegar þýzkir námsmenn
voru að grafa upp þetta efni,
sýktust þeir af arsenikgufum, sem
voru í sambandi við það. Þeir
vissu ekki hvernig á þessu stóð,
en skelltu allri skuldinni á svart-
alf, sem á þýzku nefnist kobold.
Og af því fekk svo efnið nafn
sitt.
Það var líka í Þýzkalandi að
námsmenn þóttust vera að grafa
kopar úr jörð, en þegar efnið var
brætt, var það einkisvirði á móts
við kopar. Þeir heldu þá að ein-
hver púki hefði gert sér þennan
grikk og kölluðu efnið kupfernick-
el (nafnið dregið af þýzku orðun-
um kupfer, kopar, og nickel, sem
þýðir lítill púki). Seinna var nafn-
ið stytt. Það var árið 1751, er
menn komust að því að hér var
um sérstakan málm að ræða, og
síðan hefir hann heitið nikkel.
Annars er koparnafnið komið
frá Rómverjum. Þeir fengu þenn-
an málm frá Cyprus og kölluðu
hann upphaflega „aes cyprium",
sem þýðir frá Cyprus. Seinna var