Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1962, Blaðsíða 6

llHlMWWAI^MAAHMÍAÍdAMW^I

MIÐINN
KOSTAÐI
5 AURA
EGAR ég, fyrir skömmu,
var að blaða í hinni ný-
útkomnu og fróðlegu bók
■„Öldin átjánda“, rakst ég þar á
stutta frásögn um það, að í desem-
bermánuði 1796 hefðu latínuskóla-
piltar sýnt í Hólavallaskóla sjónleik
inn „Slaður og trúgirni" eftir Sigurð
sýslumann Pétursson. Þótti þetta
hin mesta nýjung, enda mun sýning
þessi hafa verið með allra fyrstu
leiksýningum hér í bæ.
í gömlu Iönó hófst íslenzk leiklist til virðingar
Aöldinini, sem leið urðai leik-
sýningar hér verulegur þátt
ur í skemimtanalíifi baejarinis, einkium er
á leið. Bfndu latínuskólapiltar oft til
Deilksýninga á þeim árum, svO sem kunn-
ugt er og einnig gengust
einstaklingar Oig ýmis fé-
lagssamtök fyrir leiksýn-
ing|um. Einkuim vom Góð
templairafélögin áihuga-
BÖm í þessu efni og áttu mörgum góðum
leikurum á að skipa. En það er ekki
fyrr en með stofnun Leikfélags Reykja-
víkur að hér hefst stöðug og skipulags-
ibimdin leifcstarfsemi. Var félagið stofn-
að í ársbyrjun 1897 og hefur starfað hér
óslitið síðan. Meðal stofnendanna voru
margir þekktustu og vinsælustu leifcarar
þæjarins svo sem frú Stefanía Guð-
miundsdóttir, Kristján Ó. Þorgrímsson,
Árni Eiríksson, Friðfinnur Guðjónsson
og Gunnþórunn Halldórsdóttir. Félagið
fékk inni í hinu nýreista Iðnaðanmanna-
ihúsi við Tjömina og heí|ur haft þar
Ibækistöð sína æ síðan. Húsakostur sá,
isem félagið fékk til afnota var vægast
sagt mjög ófullnægjandi, búningisher-
bergin í kjallara hússins ómáluð og
gluggalaus og vatnsaginn þar oft svo
mákill, „að allir munir lauslegir . . .
fiutu þar fram og aftur eins og rekald“,
isegir Friðfinnur Guðjónsson í grein
einni „Fyrstu árin“ í 50 ára minningar-
riti Leikfélagsins. Og annar aðbúnaður
var etftir þessra. Siðan hafa verið gerðar
ýmsar breytingar á þessu húsnæði, allar
til mikilla bóta, og þó er það enn hvergi
mærri nógu hentugt fyrir starfsemi fé-
lagsins. Vonandi verður þess ekki langt
að bíða að Leikfélagið fái umráð yfir
hentugu og góðu leikihúsi efltir kröfum
tómans, enda hefur félagið vissulega til
þass unnið, þvi að það heflur með gagn-
merku starfj sínu lagt hornsteininn að
líslenzkri leikmennt og átt hvað mestan
jþátt að farsælli þróun hennar.
EIKARAR þeir, sem nefndir
eru hér að framan, tóku virk
an þátt í leikstarfseminni hér fram eftir
þessari öld meðan þeim entist lif og
heilsa og tveir þeirra, þau Gunnþórunn
Halldórsdóttir og Friðfinnur Guðjóns-
son hættu ekki leikstarfseminni með
öliliu fyrr en í hárri elli, fyrir rúmium ára-
tug eða svo. Allt voru þetta mikiihæfir
leikarar og landskunnir fyrir list sína.
Minnist ég þess frá bernskuánjm mín-
um á ísafirði að ég heyrði þeirra otft
getið, ekki sízt frú Stofaníu, sem allir
dáðu fyrir frábæra leikgáfu hennar,
enda skipaði hún öndvegið meðal ís-
lenzkra leikkvenna meðan hennar naut
við. Síðan bættust Leikfélaginu aðrir
mikilhæfir leikarar, þeirra á meðal Jens
B. Waage, sem um langt sfceið var tal-
>nn ágætastur leikari í hópi karknanna
og frú Guðrún Indriðadóttir, sem vakti
mikla hrifningu fyrir leik sinn, þegar
sem ung stúlka, og efcki siður er hún
lék mikil og vandasöm hluitverk eins
Og t.d. Höllu í Fjalla-EyvindL
Afsafirði var á fyrsta tugi þess-
arar aldar mjög blómlegt
félagslíf og þar haldið uppi leiksýningr
um á hverjum vetri, er ýmisir mætfir borg
arar bæjarins genigjast fyrir. Held ég að
ég hafi séð flestar þessar leiksýninigair
efltir að ég stálpaðist. Man ég margar
þessar sýningar enn í dag, en minnistæð
astar þeirra allra eru mér þó sýningarnar
á „Ævintýri á gönguför“ með Kranz
birkidómara og Skriifta-Hans, sem var
efltirlætfi okkar strákanna, og á „Drengn
um mínum“ með hinum gamla og þraut
reynda manni Mömp skóara. Höfðu þess
ar sýningar mikil áhrif á okkur félag
ana og urðu þær til þess að við ákváð-
um að efna til leiksýningar. Fengum við
léð til þess eitit af pakkhúsum bæjarins
og tóklum til sýningar lítið leikrit eftir
Fál Jónsson (Árdal), Kaupmannsstrik-
ið, að mig minnir. Ég hafði ekki á hendi
neitt hlutverk í þessum leik, en tók
töluverðan þátt í leikstjórninni. Aðeins
einn af okkur félögunum treysti sér til
að fara með aðaiihliutverkið en sá hæng
ur var á að hann stamaði mjög mikið.
Höfðum við því miklar áhyggjur af þvi
hvensu þessu fyrirtæki okkar mundi
reiða af. Allt fór þó betlur eh á horfðist
og einmiitit vegna þessa annmarka, sem
við óttuðumist miest, því að þegar hötf-
uðpaur leiksins kom inn á sviðið stam-
aði hann svo herfilega að hlátrasköllin
dundu við svo að undir tók í húsinu og
allir skemmtu sér konunglega. Er á-
reiðanlegt að enginn sá eftir aðgangis-
eyrinum að þessairi merkilegu leiksýn-
ingu, og var hann þó fimm aiurar, að
mig minnir.
ETTA hef ég komist næst því, á
ævinni, að taka virkan þátt
í leiksýninglum, og svo þegar ég á skóla-
árum mánum, á einhverju veiku augna-
bliki lofaði Jens Waage því, að taka að
mér hlutverk Jóns bóndasonar í Nýjárs
nóttinni. Mér kom ekki dúr á auga nótt-
ina eftir af ofsalegum kvíða og í býtið
um morguninn fór ég niður í íslandls-
banka til Jens Waage, er leysti mig með
mestu vinsemd frá loforði mírtu. Varð
mér það mikill hugarléttir og jafnframrt
að kenninglu, því að síðan hefur aldrei
að mér hvarflað að taka þátt í leifcsýn-
ingum jafnvel ekki með skélapiltum eða
stúdentium. Mun íslenzk leiklist ekki
hafa beðið mákið tjón við það.
Eftir að ég settist í Mennitaákólann hðr
haustið 1910, sótti ég meira og minna
leiksýningar Leikfólagis Reykjavíkur etft-
ir því sem fjárhagurinn leyfði. Gafst
mér þá kostur á að sjá Og kynnast list
þeirra, er síðar bættust í hópinn. Vafa-
laust standa þessar leiksýningair fyrir
mér í ljóma gamiaila minninga, sem svo
oft vill verða, en þó hygg ég að ekki fari
milli mála að þessir leikarar allir haíi
verið mikilhæfir listamienn og unnið
furðumikil leiklistarafrek, þegar þess
er gætit hversu hörmlulega var að þeim
búið um húsakost lengst af og að þeir
urðu að vinna að ætfingum í hjáverkum
oft fram á nótt etftir langain og erfiðan
vinnudag. En hvað sem þessu líður, þá
eru þær stundir, sem ég átti á leikisýn-
ingunum í Iðnó á þessum árum, meðal
minna kærustu æiskuminninga.
MORGUNBLAÐIÐ hetfur beðið
mig að rifja upp nokkrar ai
þessum gömlu leikhúsminningum mím-
um og segja frá mikilhæfustu leiklurun-
um þá og list þeirra eins og hún kom
mér fyrir sjónir. Hef ég orðið við þess-
um tilimælum blaðsins, en vil taka það
fram að hér verður að mestu um sundur
lausa þanika og frásögn að ræða eftir
því sem minni rnitt hrekkur til og þó
stuðzt við nokkur gömul blaðaummæli,
til þess að gefa nokkra hugmynd um
hversu blöðin og gagnrýnendur tófcu
leiklistarstartfseminni hér í þá daga. Þá
verður og eingöngu sagt frá þeim hinna
gömlu leikara, sem nú eru látnir.
Sigurður Grímsson.
Bókmenntir
Frmh. af bls. 5
þessarar aldar fóru erlendir arkitektar
að fá áhuga á hollenzkri byggingarlist,
einkum stíl Amsterdam-skólans, sem
hafði orðið fyrir áhrifum impressjón-
ismans. Hér var lögð megináherzla á
einfaldan stíl og allt flúr bannfært.
Leitazt var við að ná sem mestu af
hinu tiltölulega litla sólskini í Hol-
landi inn á sjálf heimilin. Gluggar
urðu æ breiðari, og nú eru hin miklu
glerflæmi á íbúðarhúsum og skrifstofu-
byggingum eitt af meginsérkennum
hollenzkra borga.
Nútímabyggingarlist Hollendinga ein-
kennist af reglu. Hún er byggð á notk-
un múrsteina og sterkra lita. í stóru
borgunum er fátt um háhýsi, og á
hollenzkan mælikvarða er 10 hæða hús
skýjakljúfur. Þetta orsakar að borgir
GAMLflR LEIKHÚSMINNINGAR
verða mjög víðlendar. Sem dæml ml
taka að Amsterdam er jafnstór og París
að flatarmáli, en hefur þó ekki nema
þriðjung af íbúatölu Paríséu:.
Bókmenntir
Þegar rætt er um hollenzkar bók-
menntir verður jafnan að hafa í huga,
að hollenzkir höfundar verða að gera
sér að góðu mjög takmarkaðan les-
endafjölda, sem ekki er hægt að auka
nema með þýðingum. Það hefur ævin-
lega verið skortur á hæfum þýðendum
hollenzkra bókmennta. Sennilega hefur
líka ríkt talsvert snobb að því er
snertir lestur þýddra bóka. Hollending-
ar sjálfir verða að stunda strangt nám,
þar sem franska, enska og þýzka eru
skyldugreinar, og þeim er það metn-
aðarmál að lesa erlendar bókmenntir á
frummálinu. Þá má einnig segja að til
sé sérstök tegund af hollenzku snobbi,
sem felst í því að líta niður á hol-
lenzkar bókmenntir af því að þær
hafa ekki verið skapaðar af heims-
nöfnum eins og t.d. Shakespeare,
Goethe og Dante. Sennilega hafa djúp-
stæðustu áhrifin á hollenzkar bók-
menntir komið frá erlendum höfund-
um. —
Meðal frægra Hollendinga á bók-
menntasviðinu má nefna hugsuðina og
menntafrömuðina Erasmus, Spinoza og
Grotius. Nefna mætti einnig í þessu
sambandi heimspekinginn Descartes,
sem var að vísu Frakki, en bjó í Hol-
landi yfir 20 ár vegna loftslagsins.
Hann sagði að hið svala hollenzka
loftslag auðveldaði sér að hugsa skýrt.
Það kann að stafa af viðbrögðum
skáldanna við þröngsýninni, að hol-
lenzkar bókmenntir ná hæst í ljóðlist-
inni. Mesta ijóðskáld Hollendinga var
Joost van den Vondel (1650). Hefur
verkum hans oft verið jafnað til
beztu verka með öðrum þjóðum. Von-
del samdi klassíska harmleika í fimm
þáttum. Þrettán af harmleikum hans
voru byggðir á efni úr Biblíunni. Hann
var sonur hjóna frá Antwerpen sem
leituðu hælis í Amsterdam. Frá 10 ára
aldri bjó Vondel þar, var um skeið
bókari hjá veðlánara, en kom síðar
upp sinni eigin sokkabúð. Meðfram
vegna þess hve þýðingar á ljóðum eru
torveldar, má heita að Vondel sé ó«
þekktur utan Hollands.
P. C. Hooft varð kunnur sem Ijóð-
skáld með því að safna til sín í kastala
sinn í Muiden hópi listmálara, tónlist-
armanna og rithöfunda í því skyni að
tryggja fyrsta flokks list. Enn er ó-
reynt hvort þetta var rétta leiðin til
að tryggja framgang jafneinstaklings-
bundinnar iðju og listsköpun er.
Eins og í málaralistinni urðu hol-
lenzkar bókmenntir að þola langt skeið
niðurlægingar. Það var ekki fyrr en í
seinni heimsstyrjöld að mikil ljóðlist
kom fram, og þá mestmegnis frá hendi
manna í andspyrnuhreyfingunni. En.
svo kom tímabilið efti-r 1950 og hópur
ungra Ijóðskálda sem kenndur var við
sjötta tuginn. Þessi hópur veitti ferskii
lífi inn í hollenzka ijóðlist. Þessi ungu
ljóðskáld leituðust við að tjá með Ijóð-
rænum hætti óendanleik og litauðgi
lífsins, og á nokkrum árum höfðu þau
unnið sér nafn sem tímaskiptamenn
hollenzkrar ljóðlistar.
Og þessir menn hafa elgnazt arftaka,
Eitt efnilegasta ijóðskáld Hollands
nú er Hans Pieter Verhagen, 22 ára
gamall, sem hefur birt mikið af snilld-
arlegum ijóðum í bókmenntatímarit-
um. Nýlega gaf hann út lítið Ijóðakver
sem hann nefnir „Anatómía víkings".
Þar reynir hann að komast burt frá
afskræmingu og vonleysi þeirra þátta
nútímalífs sem nú ber einna mest á.
Annar mjög efnilegur ungur höfund-
ur er Cornelis Bastiaan Vaandrager,
sem þegar er viðurkenndur meistari
smásögunnar. í Hollandi er hann bezt
þekktur sem „C.B.“
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS