Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.1963, Blaðsíða 12

E n þessari ógnaröld lauk jafn
snögglega og hún hófst. Keisarinn þreytt
ist á þessu blóðbaði. En reiðiköstin voru
söm við sig, og öðru hverju fyrirskip-
aði hann aftöku einhvers, eða lamdi
mann til bana með járnstaf sínum.
Tveimur árum fyrir dauða sinn drap
hann í einu reiðikastinu eldra son sinn,
ívan erfðaprins, sem hann elskaði. Til-
hugsunin um það, að yngri sonurinn,
Fjodor, erfði ríkið, píndi hann til dauða
dags.
Daginn sem hann dó bað hann þjón-
ustuliðið að sýna sér alla skartgripi, sem
hann átti, en settist síðan niður og fór
að tefla skák. Hann var að leika, þegar
bann hneig snögglega niður. Það var ár-
ið 1584. Hann var 53 ára og hafði set-
ið að ríkjum í 37 ár. Og 700 ára gömul
konungsætt hans var þar með útdauð.
Eftirmaður hans í hásætinu varð Foj-
dor, en sá sem stjórnaði raunverulega
var Bóris Gódúnov, Tartari og aðalhirð-
stjóri — eini maðurinn sem hann hafði
nokkurntíma treyst. Fojdor var við
völd til dauðadags, 1598, en þá var Bór-
is Gódúnov gerður að keisara.
E nginn maður hefur nokkurntíma
lýst innræti ívans grimma jafn vel og
Sergei Eisenstein, kvikmyndastjórinn,
sem vann af kappi öll stríðsárin að þrí-
leik, sem skyldi lýsa öllu lífi ívans vand
lega. Hann sagði um þessa mynd, að
hann ætlaði sér engu að leyna og úr
engu að draga, hann mundi skapa per-
sónu, „hræðilega og töfrandi, aðlaðandi
og ógnarlega.“
Fyrsta hlutanum var lokið 1944, og
1946 hafði hann lokið við annan hlut-
ann, „Boyara-uppreisnina“, sem lýsir
ívan með morðástríðuna, skelfdum af
hræðslu og sjáandi tilræði við sig alla
vega. Stalín sá „Boyara-uppreisnina" og
stakk henni undir stól; hefur líkast til
séð of margt líkt með grimmdinni í
ívan og sinni eigin grimmd. Myndin var
ekki gefin frjáls fyrr en sjö árum eftir
dauða Stalíns.
„Boyarauppreisnin“ er ein stórfeng-
legasta mynd, sem nokkurntíma hefur
verið gerð, og jafnframt sú ægilegasta.
Þessi brjálaði, sviksami og kvaldi keis-
ari lætur kvalir sínar koma niður á
þjóð sinni. Illvirki hans elta hann, hvar
sem hann fer; hann er að deyja af
sjálfskapar-kvölum konungs sem er
Híann fékk þá flugu, að hin forna
borg Novgorod hefði uppreisn í huga
gegn honum, og lagði því af stað, hægt
og rólega, í áttina þangað, ásamt oprich-
uiki sínum, rændi klaustur og kveikti
í borginni Tver á leiðinni. Þegar til
Novgorod kom, lét hann kalla saman
alla aðalsmenn, kaupmenn og borgar-
stjórnarmenn og þá koma á sinn fund,
ásamt konum þeirra og börnum, og tók
síðan að pynda þá, þangað til þeir létu
uppskátt, hvar peningar þeirra og dýr-
gripir voru geymdir, en lét síðan drekkja
þeim í ánni.
MORÐ. Gagntekinn af samvizkubiti fa ðmar ívan lík sonar síns, ríkiserfingjans,
sem hann drap í reiðikasti.
„Boyjara-uppreisnin“. f þessum öðrum hluta sögumyndarinnar um ævi fvans
lék Eisenstein brjálaða keisarann (t.h.). Hér setur hann yngra son sinn í hásæt-
ið til að villa um fyrir væntanlegum morðingjum.
| „Engum öðrum ... j
Framhald af bls. 1.
I van hræddist alla, en mest þó
alla erfðaprinsana og aðalsmennina,
sem voru eins og mý á mykjuskán við
hirð hans. Til þess að losna við þá
kom hann sér upp heilum her morð-
ir.gja, sem kallaðir voru oprichniki og
sóru að helga líf sitt keisaranum einum.
Þeir báru svarta einkennisbúninga, riðu
svörtum hestum með svörtu söðulreiði,
Ofc’ höfðu hundshaus og kúst á hnakk-
boganum.
Itundshausinn táknaði það, að þeir
mundu bíta og éta óvini sína, en kúst-
urinn, að þeir mundu sópa burt erfða-
prinsunum og aðalsmönnunum. í raun-
inni þýddu hundshausarnir og kústarn-
ir eitt og það sama. Þessum oprichniki
vcru gefnar frjálsar hendur um morð,
nauðganir og rán. Höfuðstöðvar þeirra
voru í höll ívans í Alexandrov, um 100
mílum fyrir vestan Moskvu, en þar
voru í kjöllurunum pyndingatæki og
birnir í búri til að rífa fangana sundur.
ívan sýndi furðumikinn áhuga á pynd-
ingum, og honum eru jafnvel eignaðar
nýjar uppfinningar á því sviði. Hvar-
vetna sá hann samræmi. En með því að
koma á fót þessum svartklædda her til
að útrýma aðalsmönnunum gerði hann
það óumflýjanlegt, að þeir risi gegn
honum.
„Slík var hin óstjórnlega grimmd zars
ins og slík var reíði Guðs,“ segir sagna-
ritarinn, „að í fimm vikur var þúsund
manns á dag, stundum fimmtán hundr-
uðum, kastað í ána og menn þóttust
sælir þá dagana, sem ekki nema fimm
eða sex hundruðum var drekkt“.
Einn dag gerðist það, að heilagur
trúður — einn þessara heilögu föru-
manna sem nutu forréttinda í landinu
og Rússar kalla yurodivy — bauð keis-
aranum hrátt ket. „Það er einkenni-
legt“, sagði trúðurinn, „að þú, sem lif-
ir á mannaketi, skulir ekki vilja þetta
ket“.
dæmdur til að þykja heimurinn illur og
verður æ meiri harðstjóri, eftir því sem
grunur nærist á grun og morð á morði,
og útkoman verður mynd — ekki af
ívan einum, heldur og af Stalín. Vitað
eða óvitað er Eisenstein að draga upp
mynd af böli sinnar eigin samtíðar.
En það er nú alltaf góðs viti ef harð-
stjórar eru grafnir upp, því að alltaf er
það til, að eitthvað megi fræðast af bein-
um þeirra. ívan grimmi, „svipa Guðs og
ógnvaldur landsins", liggur nú á borði í
lannsóknarstofu. Fleiri bíða þess að
koma þangað á eftir honum.
Lokunartímínn
Framhald af bls. 8
G.H.G.: Menn geta því selt mjólk,
kjöt og hvað sem er á kvöldin?
S.M.: Já.
G.H.G.: Mér finnst það afar mikil-
vægt atriði, hvort hljótast af þessu
allverulegar verðhækkanir.
S.M.: Athuganir okkar sameiginlega
munu væntanlega leiða það í ljós.
G.H.G.: Mig langar til að benda á, - ð
vinnutími hefur mismunandi gildi eftir
livort hann er unninn fyrir klukkan 5 á
daginn eða eftir. Þessvegna liggur það
í augum uppi að ef þetta verður fram-
kvæmt samkvæmt samþykktinni, er sér
hver vinnutími eftir klukkan 7 jafn
verðmætur tveimur dagvinnutímum.
Ef við gerum ráð fyrir að opið sé á
föstudögum til tíu, þá er þarna um þrjá
viðbótartíma að ræða samsvarandi sex
dagvinnutímum. Hvernig mynduð þið
til dæmis meta þetta?
S.M.: Þetta verður að meta í samein-
ingu.
G.H.G.: Verzlunarfólk óskar ekki
eftir neinni breytingu frá því sem nú
er. Og vil ég skírskota til yfirlýs-
ingu verzlunarmanna í þessu máli.
L: Ef verzlunarmenn gangast ekki
inn á breytingu á tilhögun vinnunnar,
er þá líklegt, Sigurður, að stórverzlun-
um verði lokað klukkan sex, en þær
minni, þar sem kaupmaðurinn getur
sjálfur afgreitt, verði opnar til 10 t. d.
á föstudögum.
S.M.: Eina tilfellið að það ástand geti
skapast væri eins og þú segir á föstu-
dögum. En Guðmundur, úr því að sam-
tök verzlunarfólks hafa gert samninga
um vinnu á kvöldsölustöðum allt til kl.
hálf tólf á kvöldin, hvað mælir þá á
móti því að verzlunarfólk almennt fall-
ist á afbrigðilegan vinnutíma að ein-
hverju leyti?
G.H.G.: Verzlunarmannafélag Reykja
víkur gerði sérsamning við starfsfólk í
söluturnum. Fæst starfsfólk söluturn-
anna hefur það að fullri atvinnu, og
það er örlítið brot af félagsmönnum.
Þeir samningar eru mjög afbrigðilegir
og hafa tiltölulega lítil áhrif á málefni
stéttarinnar sem heildar. Hér er um
undantekningu að ræða. Það hefur ver-
ið og er meginstefna verzlunarmanna,
að vinnutími skuli vera svo sem samn-
ingar segja til nú.
L: Sigurður reiknar ekki með að
kvöldsala eða lengri sölutími á föstu-
dögum leiði til lengri vinnu hjá verzl-
unarfólki. Getur það falið í sér að verzl
anir opni ekki jafnsnemma á föstudags-
morgnum og aðra daga?
S.M.: Ef verzlunarfólk vinnur lengur
á föstudögum en aðra daga kemur til
athugunar að sama fólkið fengi frí á
óðrum tímum í staðinn.
L: Þarf þá ekki nýja starfskrafta í
stað þeirra.
S.M.: Ekki endanlega. Það er hægt
að gefa íólki frí á víxl. Það er ekki
alltaf jafnmikið að gera.
L: Og þessi samþykkt borgarstjórnar-
innar nær vitanlega aðeins til Reykja-
vikur. Telur þú líklegt, Sigurður, að
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
28. tölublað 1963