Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1964, Blaðsíða 9

síðar viS N'icolásarkir'k.iuria í Kaup-
xnannahöfn. — Til að byrja með var
þar unnið á móti honum vegna trúar-
skoðana hans. En hann sigraðist brátt
é andstöðunni og var elskaður af söfn-
uði sínum. — Þegar honum var síðar
boðið biskupsembætti, hafnaði hann þvi,
þar eð hann vildi ekki yfirgefa söfnuð
cmn. — Miðbróðirinn, Broder, varð
stiftsprófastur í Rípum og sóknarprest-
ur við dómkirkjuna þar, en Árósabiskup
skömmu síðar. Hann var mjög mikils
metinn biskup, lærður vel og doktor í
guðfræði. Náði háum aldri og var í
þjónustu kirkjunnar í sex áratugi. —
— Hans Adolf varð að hætta háskóla-
námi um skeið. Hann hafði stundað
námið af meira kappi en svo að lin
heilsa hans leyfði. Hvarf hann þá heim
tii Slésvikur til að njóta þar sveita-
lofts og hvíldar, o-g jafna sig eftir of-
reynsluna við námið. — Rétti hann þar
furðufljótt við. — Með því að hann
bjó við kröpp kjör fjárhagslega, tókst
hann á he-ndur heimiliskennslu í Lykom
kiaustri, hjá amtráðsmanni einum. —
Markaði dvölin þar framtíðarbraut hans.
— Frá barnæsku hafði hann verið trú-
hneigður, og að þeirri hneigð hlúð ræki-
lega af móður hans, sem var guðrækin
kona og hafði hailazt mjög að hinni
nýju trúmálastefnu. En það var ekki
fyrr en í Lykom, að hinn ungi maður
fann sjálfan sig, varð raunverulega
vakinn. Þar kynntist hann og dótt-
ur ráðsmannsins, er varð síðar kona
hans og skóp honum mikla heimilis-
hamingju, er entist meðan bæði lifðu.
En hún varð fremur skammlíf og varð
það Brorson tilefni þungrar sorgar. —
Hann lýkur nú námi og er prestvígður
samtímis miðbróðurnum. Byrjaði hann
prestskap í Randrup í Slésvík — ættar-
setrinu — en flyzt þaðan til Fönd-
er 1729. — Þegar Broder Brorson varð
biskup í Árósum, tók Hans Adolf við
embætti hans í Rípum sem stiftprófast-
ur og dómkirkjuprestur. — Meðan hann
var í Randrap hafði hann lítið ort og
birt örfáa sálma. En eftir að hann kem-
ur til Fönder, gaf hann sig miklu meira
við skáldskap, og sendir þá frá sér
nokkur hefti andlegra ljóða. Þau verða
síðar uppistaðan í höfuðriti skáldsins:
„Troens rare Klenodie". — í Tönder
var hann á mörkum hins danska og
þýzka heims. — Þýzkaland hafði verið
sllt frá dögum siðaskiptanna aðalheim-
kynni lútersks sálmakveðskapar. Það var
því ekki að furða, þó að hann sneri sér
að því að þýða þýzka sálma. Af nógu
var að taka, ekki sízt eftir að merkis-
klerkurinn Schröder hafði gefið út stóra
þýzka sálmabók í Tönder. — En enda
þótt margar þessar þýðingar séu með
ágætum, nær hann hæst í frumsömdu
sáimunum. —
Eftir að H. A. Brorson fluttist til
Rípa, gafst honum minna tóm til þess
að sinna íþrótt sinni. Hann átti annríkt
velt, glasa- og flöskuglamur. Það var
skeggrætt um málið fram og aftur,
spurt og kallazt á.
Og gamli sjómaðurinn hélt áfram:
„Fjárinn hafi það, látið hendur standa
íram úr ermum!!!“
Daginn eftir var ekki um annað talað,
allir vissu hvað sá gamli hafði sagt.
Jú, hann hafði kannski rétt fyrir sér.
Allt sem hann sagði hélzt í hendur, Sig
uriaug gamla, afturgangan hennar,
skipbrot Hallgerðar langbrókar, formæl
ingin.... og svo.... svo var það Björn.
Andskotinn eigi það allt saman! Það
væri kannski elcki svo vitlaust að mæl-
ast til þess við lögregluna, að hún
tæki upp málið að nýj-u, eða þá ... . Sjó
mennirnir tvístigu hikandi og veltu
vöngum.
Aðrir æstu sig: „Við verðum að drífa
okkur í þetta, því ég á varla eftir eyri.“
Það vaxð að vera hægt að róa, hvað
í embætti, auk þess sem hann sakir
oreglu Rípabiskups varð sem stiftpró-
fastur að annast fjárrei&ur biskups-
dæmisins. Mun það starf hafa átt illa
við hann.
— Sú saga er sögð, að Kristján VI
hafi eitt sinn rætt við H. A. Brorson
og spui't hann að því, hvort hann væri
höfundur sálmsins: „Op al den Ting,
som Gud har gjort“ (Upp skepna hver
og göfga glöð). Er nú skáldið svaraði
því játandi, hafi konungur heitið hon-
um biskupsdómi. Annars lá það ljóst
fyrir áður, að hann yrði Rípabiskup,
við fráfall hins, þar eð embættið hvildi
raunverulega á honum. Hann tók við
því 1741 og gegndi til dauðadags með
fullri sæmd. — í biskupsstarfi studdi
hann heittrúarstefnuna. Hann áminnti
presta sína að rækja vel sálusorgun og
barnafræðslu. Einstaka prestar mót
mæltu því að kenna barnalærdómskver
Pontoppidans, og einn þeirra setti
biskup af, sakir þvermóðsku hans. —
Sýnir þetta, að biskup gæti verið strang-
ur, þó að kunnari væri hann að mildi.
Ekki voru menn samt á edtt sáttir
um biskupsstarf Brorsons, eins og sjá
má af orðum Peders Herslebs Sjálands-
biskups, tengdaföður Ludvigs Harboes,
sem íslendingum er að góðu kunnur, í
bréfi til konungs: „hann (þ.e. Brorson)
er góður, en einfaldur maður, næstum
gagnslaus maður, sakir veikleika og
þunglyndis." Harla óssmngjam er dóm-
ur Herslebs, mótaður af andúð hans á
beittrúarstefnunni. — Þunglyndur var
Brorson að vísu með köflum, og var
það arfur frá móðurinni. — Alla tíð bjó
hann við kröpp kjör, og hafði fyrir
stórri fjölskyldu að sjá. — Hann var
aðdáandi söngs og hljómlistar, enda
leynir sér ekki að hann kunni að velja
sálmum sínum lög. — Brorson dó 3.
júní 1764, og stóð þá á sjötugu. Hafði
heilsa hans verið bág síðustu árin, sem
hann lifði. — Annað aðalsálmarit hans,
„Svanesangen“, birtist að honum látn-
um.Sálmar Brorsons bera einkenni
þeirrar trúmálastefnu, sem skáldið
fylgdi, þar sem mjög gætir viðkvæmni
og tilfinningasemi. — Eru þeir næsta
ólíkir hinum kjarnyrtu og kraftmiklu
sálmum Kingos. — En þó var Brorson
svo mikið skáld, að hann er hafinn
yfir „isma“ og stefnur. — Og við hlið
þeirra Kingos og Grundtvigs stendur
hann öld af öld sem einn af þrem
mestu sálmaskáldum Dana. Hann var
óvenju frjótt sálmaskáld. f „Troens rare
Klenodie" eru t.d. yfir 350 númer.
Oft hefur hann verið kallaður skáld
jólanna. — Hann á heiðurinn af því
að kynna fyrstur manna úrvalssálma
P. Gerhardts í Danmörku.
Eft'ir Brorson eigum vér margt sálma
á íslenzku. Hefur Helgi lektor þýtt þá
flesta. Meðal þeirra eru: Allra Heilagra
Messu sálmurinn: „Sjá þann hinn mikla
flokk sem fjöll“ og „Lát þitt ríki, ljós-
sem það kostaði. Maður gat ekki setið
aðgerðarlaus lengur.
•
að var eitt af þessum löngu
köldu islenzku síðkvöldum. Bærinn
var mannlaus, og vindurinn blés eftir
svelluðum götunum. Fólk hélt sig inn-
andyra í notalegri hlýjunni. Kaþólska
kirkjan á móti franska sendiráðinu sló
stundarhöggin. Nokkrir rónar ráfuðu
um strætin illa til reika og með miklum
hávaða og látum, studdu hver annan
og runnu til í hálkunni án þess þó að
detta nokkumtíma. Krakkaangar sem
áttu von á flengingu þegar þau kæmu
heim, fyrir ag hafa verið svona lengi
uti, renndu sér fótskriðu á tjörninni.
Annars var ekki hræða úti við.
Þetta var óþverraveður. Vetur í
Reykjavík.
En í Barmahlíð, þar sem Björn bjó,
var eitthvað óvenjulegt á seyði, svona
sins herra", að ógleymdum jólasálmin-
um: „Hin fegursta rösin er fundin.“
Sálmurinn var prentaður í Tönder 1732,
og er ellefu vers. Talið er, að höfund-
urinn hafi að nokkru leyti fengið hug-
myndina að honum, líkingu og bragar-
lsátt, frá öðrum jólasálmi eftir Elías
Eskildsen Naur (1650—1728), sem var
kennari við latínuskólann í Odense á
dögum Kingos. Naur var sæmilegt
sálmaskáld og orti mikið. Hafði Kingo
mætur á honum og valdi nokkra sálma
eftir hann í sálmabók sina: „Vinter-
porten“. — En Naur voru mislagðar
hendur, og gætir víða smekkleysa í
sálmum hans. — Sálmur Brorsons er
byggður á Ljóðaljóðunum 2,1 og I.
Mós. 3.15 og 22,18. — Rósar-táknið var
skáldinu kært, og hafði Kingo áður yf-
írfært það á Jesúm. Brorson notar rós-
ina sem tákn Jesú frá upphafi sálms-
ins til enda. — Hefur sálmurinn jafnan
hlotið lofsamlegustu ummæli danskra
sálma og bókmenntafræðinga. — Hið
íræga ævintýri H. C. Andersens: „Ver-
dens dejligste Rose“ á ræbur að rekja
til þessa sálms.
Á minningatöflu um skáldið í Rípur-
dómkirkju standa niðurlagsorð þessa
fræga sálms. — Helgi lektor þýddi
allan sálminn og birtist hann í sálma-
bók 1886, en í sálmabókarfrumvarpinu
1945 eru þrjú vers felld niður. Veldur
það nokkurri röskun á sálminum, þar
eð h^pn er fastmótuð heild af höfund-
arins hálfu.
IX. Heims um ból helg eru jól (Stille
Nacht, heilige Nacht). Þó að þessi sálm-
ur sé einn af mest sungnu jólasálmum
liér, er hann ekki tekinn upp í þýzkar
sálmabækur. Þjóðverjar telja hann ekki
sálm, en færa hann undir jólaljóð, þ.e.
til söngs í heimahúsum. — Höfundur
hans var austurrískur prestur, Joseph
Mohr að nafni, fæddur 1792. Hann var
prestur á ýmsum stöðum í grennd við
Salzburg. Dáinn 1848. — Ekkert af því,
sem hann orti, hefur hlotið viðurkenn-
ingu, nema þessi eini sálmur, en frægð
hans hefur faiið víða. Á sennilega lagið
við hann bróðurpartinn af henni. —
Mohr orti sálminn fyrir jólin 1818, á
örskammri stundu, eftir að vera kominn
inn frá skemmtigöngu undir alstirndum
himni. — Að ortum sálminum hélt
hann af stað með hann til organista
síns og vinar, Franz Grubers (fæddur
1787), og bað hann um lag við hann.
Varð Gruber fljótt og vel við þeirri
beiðni. — Af sálminum er ti.1 fjöldi
þýðinga á mörgum málum.
Sálmurinn hefur lengst af verið talinn
þýddur eða stældur af Sveinbirni Egils-
syni rektor. Birtist hann í ritum höfund-
ar, II. bls. 7, 1849, og var tekinn inn í
sálmabókina 1871, sem þeir Pétur
biskup, sr. Stefán á Kálfatjörn og
sr. Ólafur Pálsson dómkirkjuprestur,
stóðu að. En sálmurinn „Heims um ból
... “ er frumsaminn af Sveinbimi.
seint á reykvísku vetrarkvöldi. Þrír
menn börðu að dyrurn hjá Birni.
Varla hafði bjálfinn opnað glufu á
dymar fyrr en en mennirnir þrír ýttu
honum til hliðar, ruddust inn og lokuðu
harkalega á eftir sér. Einn þeirra
slökkti ljósið.
„Formælingin, Björn“, sagði sá stærsti
þeirra, „hún er þér að kenna. Hallgerð-
ur langbrók, það er þér að kenna. Allt
saman er þetta þér að kenna, skíthæll-
inn þinn.“
Bjöm skildi hvað við va.r átt og
hrópaði: „Nei, það er ekki satt, það er
ekki satt.“ Það urðu stuttar en harka-
legar ryskingar, og meðan tveir þeirra
héldu Birni, kyrkti sá stærsti þeirra
hann í sterkum sjómannsgreipum sín-
um, með fyrirfram úthugsuðu öryggi.
Hann glotti að rykkjum Björns og skegg
inu sem sviptist til. Hann hafði kveðið
niður formælinguna.
Þegar augu Björns voru brostin og
Hitt er annað mál, að texti Mohrs, og
einkum þó lag Grubers, hafa komið
honum af stað, því að Sveinbjörn var
söngvinn maður, sem kunni að meta
lag eigi síður en ljóð. — Benedikt
Gröndal lýsir föður sínum þannig í
Dægradvöl: „hann kunni vel til söngs
.... lék vel á flautu.“
Texti- Mohrs er léttur, auðskilinn
hverju barni, en Sveinbjarnar hins veg-
ar all þungur, svo að ekki aðeins börn-
in, heldur margir fullorðnir skilja hann
ekki í fljótu bragði.
X. Sem börn af hjarta viljum vér.
ÍKom, lad os nu paa Börnevis). Höf-
undurinn, Anders Nielsen, yrkir þenna
sálm upp úr sænskum bamaversum:
„Kom latom oss pá bamevis", en þau
eiga enskan uppruna. — Anders Niel-
sen var húsmannssonur frá Vejlefirði á
Jótlandi, fæddur 1818. Hann var áU-
lengi iðnaðarmaður og síðar heimilis-
kennari á ýmsaim stöðum. Komst seint
til mennta, sakir fjárskorts, en lauk
prófi við kennaraháskóla 1847. — Hann
varð fyrir miklum áhrifum fi-á heima-
trúboðsmönnum, einkum þó foringja
þeirra, þrumuklerkinum Vilhelm Beck.
Nielsen varð barnaskólastjóri í Slés-
vík og á Jótlandi, í Ubby, og var oft
kenndur við þann stað. — Hann gaf
út allstórt söngvasafn, Pilgrimsharpen,
og þar er þenna jólasálm hans að finna.
— Nielsen andaðist 1891.
— Þýðing sr. Stefáns á Kálfatjörn er
mun freimri fruimsálminum. Sennilega
hefur lagið, sem er einkar fallegt, átt
sinn þátt í því að hann þýddi sálminn.
Stille Nacht, heilige Nacht
Hljóða nótt,
heilaga nótt.
Værð á fold,
vaka tvö,
Jósef og María, jötuna við,
jól eru komin, með himneskan fxíð,
fætt er hið blessaða barn.
Hljóða nótt,
heilaga nótt.
Hirðum fyrst
heyrinkunn
gleðiríks, vermandi engilsins orð,
ómfögur berast frá himni á storð:
Fæddur er frelsari þinn.
Hljóða nótt,
heilaga nótt.
Sonur Guðs
signir jörð.
Myrkrið hverfur við hækkandí dag,
hvarvetna sungið er gleðinnar lag:
Kristur er kominn í heim.
Sigurjón Guðjónsson.
þýddi sálminn.
hálsinn marblár, bái-u þeir hann út
úr húsinu.
Þeir hentu líkama hans, sem var jafn
hjákátlegur dauður og hann hafði verið
í lifanda lífi, út í litla trillu, og stefndu
þrátt fvrir storminn og dimmviðrið út
á Faxaflóa þangað sem Hallgerður
langbrók hafði sokkið og Björn komizt
af.
Þeir náðu þangað snemma morguns,
storminn hafði lægt, en þoka og rign-
ing komin í staðinn.
Þar tóku þeir líkama Bjöms, hræði*
legan útlits, og fleygðu honum í sjóinn
eins og poka.
Þeir signdu sig.
Formælingunni var aflétt.
Fiskiveiðar hófust á ný.
En aldrei varð sannleikurinn uppvís.
Þannig er réttiæti mannanna.
1. tölublað 1964.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS g