Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1964, Blaðsíða 16

6 óðalssetri sínu Raftbelugn, sem hafði
að undanförnu verið sumarbústaður
fjölskyldunnar, eins og sagt .var frá hér
að framan.
Og sumarið 1884 rann upp, færði gróð-
ur og yl, fögnuð og sælu á landi, í lofti
og á legi. Allsstaðar töluðu raddir,
sem vitnuðu um frelsi, frið og ham-
ingju. Slíkar raddir náðu vissulega til
Matthildar. Henni var tíðum hugsað
til fanganna, sem ekki fengju notið
hamingju frelsisins.
Dag nokkurn, þetta sumar, var hún
á ferð í Helsingfors. Þar varð hún sjón-
arvottur að fangaflutningi eftir göt-
unni. _ Menn á ýmsum aldursstigum,
klæddir svartröndóttum fangabúningi
með hlekki um ökla og úlnliði og varð-
menn á undan og eftir og til hliða,
þrömmuðu þarna áfram. Margir þeirra
virtust þreyttir, aðrir voru þarna, sem
ekki vitust gefa neinu gaum, heldur
í algerðu hugsunarleysi arka áfram.
Matthildur virti fylkinguna fyrir sér. Á
þessari stundu tók hún ákvörðun. Hún
skyldi ganga á fund yfirmanns allra
fangelsa í Finnlandi og óska eftir þ>ví að
fá að heimsækja öll fangelsi Finnlands.
Hún vissi, að þennan mann gat hún
einmitt fengið að tala við núna, þar
sem hann var í Helsingfors. Og hún lét
ekki staðar numið við ákvörðunina eina,
heldur gekk á fund þessa mikla valda-
manns. Henni gekk vel að ná fundi
hans og þar flutti hún svo mál sitt af
miklum eldmóði og brennandi áhuga.
Þegar hún hafði þannig flutt mál sitt,
ýtti hann gleraugunum upp á ennið,
virti hana fyrir sér, en spurði svo alvar-
léga og var fastmæltur:
„Hversu gömul eruð þér, ungfrú?“
„Tuttugu ára“, svaraði hún hiklaust.
„Tuttugu ára“, endurtók hann, en
bætti svo við: „Það er þó sannarlega
ekki mikið að baki, það verð ég að
segja“.
Hún lét sér ekki bregða, en svaraði
samstundis:
„Það mál fær sína lausn með tíman-
um“.
Þessi valdamaður, sem annars var
graf-alvarlegur, brosti að svarinu. Án
þess að segja fleira að sinni, skrifaði
hann henni til handa leyfi og meðmæli
til allra yfirfangavarða í landinu, þar
sem henni var heimilað að heimsækja
fangelsin og jafnvel eiga viðræður við
einstaklinga í hópi fanganna, ef hún
óskaði þess. Þá var henni jafnframt gef-
ið til leyfis að útbýta meðal fanganna
Biblium og kristlegum smáritum. Þeg-
ar hún hafði tekið á móti þessum mikils
verðu skjölum, yfirgaf hún innilega
glöð og þakklát þennan skilningsgóða og
greiðvikna valdsmann, sem hafði svo
vel og óvænt leyst úr erindi hennar.
V.
Aftur ljómaði vor. Það var vorið
1885.
Einn hinna fögru vordaga gekk Matt-
hildur á fund föður síns og sagði hon-
um, að nú væri hún búin að taka
ákvörðun um, hvert hún ætlaði að fara
að starfa meðal fanga í vikunni fyrir
páskana, sem nú færu í hönd. Hún ætlaði
hvorki meira né minna en að heim-
sækja fangana í stærsta fangelsi Finn-
lands, ríkisfangelsinu Kokola í Abo.
Þar voru þá 500 fangar og voru nærri
200 þeirra lífstíðarfangar. Sagði hún
föður sínum, hvernig hún ætlaði að
haga störfum sínum. Faðir hennar hlust-
aði á hana með athygli, eins og hann
svo oft hafði gert áður. Þegar hún
hafði lokið máli sínu, spurði faðir henn-
ar hana, hvort hún gæti ekki frestað
för sinni fram yfir hátíðina, því að allt
heimilisfólkið vild helzt hafa hana
heima þá. En hún svaraði því, að hún
ætlaði einmitt að tala við fangana fyrir
páskana, því að þegar þeir svo rynnu
upp, væru fangarnir viðbúnir komu
þeirra og hugleiddu þann boðskap, sem
þeir boðuðu öllu mannkyni. Enn hlust-
aði faðir hennar hljóður. Og enn varð
hann við ósk dóttur sinnar.
Það er föstudagurinn langi 1885. Inni
í skrúð'húsi kirkjunnar í Kakola-fang-
elsinu situr Matthildur og bíður þess
að ganga inn í kirkjusalinn og flytja
prédikun yfir föngunum. Hún finnur
til nokkurs hjartsláttar. Hafði hún ann-
ars nokkuð að segja föngunum, þessum
afbrotamönnum, sem komnir voru víðs-
vegar að? Margir þeirra höfðu svallað
og sukkað. Æstir af tryllingslegum
þorsta eftir hefndum, höfðu margir
þeirra framið hin skelfilegustu og hrylli
legustu afbrot, sem þeir voru nú að
afplána refsingu fyrir. Veslingarnir.
Sjálfsagt höfðu þeir áður verið öðru-
vísi. Þeir höfðu hlustað á þytinn í skóg-
inum og vorsöng lævirkjans. Jafnvel
margir eða allir þessir menn hafa leg-
ið í grængresinu og horft á kvöld-
fegurðina, þegar sólin hefir verið að
hníga 'til viðar. Margir þeirra hafa ef
til vill í einrúmi grátið yfir víxlspor-
um sínum? Hvernig sem það annars var,
þá eru þeir þó fyrst og fremst allir
menn.
Þessar og þvílíkar voru hugsanir
Matthildar, þegar meðhjálpari kirkjunn
ar birtist í dyrum skrúðhússins og gaf
henni bendingu um að ganga inn í kirkj-
una. Hún heyrði glamrið í hlekkjunum
greinilega og það fór hrollur um
hana Kirkjan var fullsetin. Hin tvítuga
stúlka gekk inn og nam staðar frammi
fyrir altari kirkjunnar. Hún fann til
óróleika. Hjartsláttur hennar jókst til
muna, þegar hún sá á fremsta bekkn-
um meðal annarra skuggalegan, þrek-
legan mann, sem glotti storkandi og
ertnislega framan í hana. En hún herti
sig upp.. Hún var komin á hólminn og
hún varð að standa sig. Hún þekkti ekki
rödd sína og átti erfitt með að hafa
vald yfir henni, þegar hún byrjaði með
orðunum: „Náð sé með yður og friður
frá Guði föður vorum og Drottni Jesú
Kristi". En eftir því sem hún sagði fleiri
orð, varð hún rólegri. Hún fann sér
aukast kraft og áræði. Hún las prédik-
unartexta sinn, sem hún hafði valið
með nákvæmri yfirvegun. Síðan talaði
hún til fanganna. Á meðan ríkti djúp
þögn. Hún fann betur og betur, að
hún hafði náð valdi yfir áheyrendum
sínum. Hún bætti ýmsu við prédikun-
ina, sem henni fannst á þessu heilaga
og alvarlega andartaki yrði að koma
fram.
Þegar hún hafði lokið máli sínu, var
lokið fyrstu ræðunni, sem kona hefir
flutt í fangelsi í Finnlandi. Svo gekk
hún um meðal hinna viðstöddu fanga
og útbýtti bréfspjaldi með trúlegri á-
letrun. Skuggalegi maðurinn á fremsta
bekknum tók niðurlútur við sínu bréf-
spjaldi. — Matthildur hafði séð árang-
ur af starfi sínu við fyrsta átakið í Kak-
ola fangelsinu mikla.
Eftir þessa ánægjulegu heimsókn
sína í Kakola fangelsinu, fór hún að
ferðast milli fangelsanna, einkum í
Suður-Finnlandi. Á þessum ferðum
sínum talaði hún oft við ýmis konar
menn, en það kom þegar í ljós, að
henni var gefið undravert vald yfir
jafnvel forhertum glæpamönnum. Það
kom mörgum utan fangelsanna gersam-
lega á óvart, hvernig henni tókst að ná
fyllstu athygli jafnvel hinna forhert-
ustu.
Hér skulu nefnd þrjú dæmi sem sýna
þetta greinilega.
1.
I fangelsinu í Ábo var gamall
maður nokkur, sem Lauri hét. Einn
fyrrihluta dags hafði Matthildur Wrede
verið lengi hjá honum. Hún var að
skrifa heim fyrir hann og hún ætlaði
aldrei .að geta lokið við bréfið, því að
það var svo margt, sem hún átti að
segja, gamli maðurinn var ákaflega
lengi að lesa henni fyrir. Þegar hún
svo loks kom út frá Lauri gtimla, þá
vildi umsjónarmaðurinn ná tali af
henni, og hjá honum var hún til kl.
2,30 e.h. Nú var hún vön að fara inn
til borgarinnar, til þess að borða mið-
degisverð, en hún sá fram á það, að í
þetta sinn myndi hún ekki hafa tíma
til þess, því að hún átti að vera komin
í fangelsið kl. 3, en þá tók hún á móti
þeim föngum, sem vildu hafa tal af
henni eða biðja hana um eitthvað. Til
þess hafði hún fengið sérstakt her-
bergi í fangahúsinu. Þegar hún nú kom
inn í þetta móttökuherbergi, þreytt og
svöng, stóð Lauri gamli þar og beið
eftir henni. En þá var þolinmæði henn-
ar á þrotum. Hún sagði Lauri, að nú
mætti hann ekki eyða tíma frá hinum
föngunum, þar sem hún væri nýbúin
að vera svo lengi hjá honum. Þá sagði
Lauri gamli henni, að hann hefði ver-
ið við vinnu úti í garðinum og hefði
því séð, að hún hefði ekki farið heim
til þess að borða. Nú hefði viljað svo
vel til, að hann hefði fengið kartöflur
og brauð með ketsúpu í miðdagsmat-
inn í dag og sér hefði því dottið í hug
að geyma dálítið handa henni af því.
Svo fór hann með hendina ofan í vasa
sinn og kom upp með tvær litlar kart-
öflur og brauðsneið, sem hann rétti
henni. „Því“; sagði hann, „það sem
sólskin og blóm eru fyrir þá, sem frjáls-
ir eru, það eruð þér fyrir okkur, sem
erum lokaðir inni“. Hún tók við gjöf-
inni, en óttaðist það jafnframt, að gamli
maðurinn myndi vilja sjá með eigin
augum, að hún neytti þessa matar, sem
hann hafði dregið af sér handa henni.
En hann ætlaði að fara þegar í stað,
án þess að henni gæfist tími til að
þakka honum fyrir. Þá hljóp hún á eftir
honum og sagði: „Næst skuluð þér fá
að tala eins lengi og þér viljið. Þér
hafið gefið mér meira en brauð, þér
hafið gefið mér endurminningu, sem
ég get hugsað um með gleði alla ævi
mína.“
2.
að er laugardagskvöld og við er-
um stödd í borginni Helsingfors, í
skemmtigarði einum afskektum. Það
er rigning og hvassviðri. Þó sitja tveir
menn í einu horni garðsins. Þeir hafa
leitað uppi þennan afskekkta stað, til
þess að fá sér í næði duglega í staup-
inu. Annar þessara manna er nýlega
kominn út úr fangelsinu. Það er hapn
sem veitir, hinn er nýkominn til borg-
arinnar utan úr sveit. Rétt þegar fang-
inn fyrrverandi, — Jokkinen heitir
hann, — ætlar að fara að draga tapp-
ann úr einni ölflöskunni, sem hann er
með, kemur hann auga á kvenmann
spottakorn frá og tekur þegar í stað
að bölsótast yfir því, að einmitt hún
skuli þurfa að rekast þarna á þá, þegar
hann hafi nú ætlað að fara að gera
sér glaðan dag. Félaga hans, sem Illonen
heitir, þykir það í meira lagi lítilmótlegt
að óttast kvenmann og kveðst skuli tala
yfir hausamótunum á henni, ef hún
komi. Jokkinen er þó ekki rótt. Hann
segist engan vin hafa átt nema hana,
á meðan hann sat I fangelsinu. Hún
hafi heimsótt konuna sína fyrir sig og
fært henni fréttir af sér. Hanrr hafi
talið dagana milli þess, sem hún kom í
fangelsið, og nú sjái hún, að hann sé
farinn að drekka aftur. Illonen tekst
þó að storka Jokkonen svo, að rétt þeg-
ar Matthildur Wrede gengur framhjá,
dregur hann tappann úr flöskunni. Hún
lítur upp, kemur auga á drykkjubræð-
urna, staldrar við, horfir á þá um stund,
en heldur svo áfram, án þess að segja
nokkurt orð. „Sástu augnaráðið?" spyr
Jokkinen og er mikið niðri fyrir. Hann
ætlar að bera flöskuna upp að vörun-
um, en stanzar allt í einu og kallar til
Matthildar. Þegar hún snýr sér við,
hrópar hann: „Skál, Matthildur Wrede“.
en hellir svo öllu niður úr flöskunni.
Félagi hans borfir á hann steini lostinn,
en þetta snertir hann þó meira en hann
vill kannast við. f sama bili er Matt-
hildur komin til þeirra. Hún segir Jokk
inen, að þetta atvik hafi glatt sig svo
óumræðilega mikið, því að það hafi leg-
ið svo illa á sér. Þegar hún hafi séð
hann með flöskuna, hafi hryggð sín
aukizt, en nú hafi hann gert sér svo
glatt í geði, að öll leiðindi séu gleymd,
og nú skuli þeir báðir verða sér sam-
ferða til borgarinnar og fá hjá sér
kaffi. „Þér getið ekki látið sjá yður
með okkur“, segja þeir, en hún vill
ekki heyra það nefnt á nafn. Öll þrjú
fylgjast þau svo að inn í borgina, þeir
upp með sér, eins og þeir hefðu himin
höndum tekið.
3.
Ostýrilátustu og forhertustu fang>»
ar Kakola voru yfirleitt læstir inni í
þeim hluta fangelsisins, sem kallaður
var Bjarnarbælið, og var á jarðhæðinni.
Aðeins rúm, sem múrað var fast við
vegginn, var í klefanum. Þarna hafði nú
verið settur fangi, sem kallaður var
Stór-Arska, og talinn einn allra mesti
glæpamaður Finnlands. — Matthildur
óskaði eftir að fá að heimsækja þennan
fanga í Bjarnarbælinu.
„Farið ekki þangað“, sagði varðstjór-
inn og leyndi sér ekki, að hann vildi
ekki að hún færi inn í klefann. „Stór-
Arska er harður eins og steinninn,
þjösnalegur og óútreiknanlegur eins og
villt dýr“.
En Matthildur lét ekki bilbug á sér
finna.
Kæra ungfrú, í hamingjunnar bæn-
um hættið við þessa fyrirætlun yðar“,
bað fangavörðurinn. En hún gaf ekki
gaum að orðum hans.
Hér á eftir skal svo sagt frá því sem
siðan skeði, en hér verður þó ekki nema
stiklað á því stærsta.
Dyrnar voru opnaðar fyrir hana og
hún gekk hægt inn. Úti fyrir dyrunum
gekk fangavörðurinn með sverð í hendi.
En þarna stóð nú Matthildur inni í klef-
anum. Frammi fyrir henni stóð risavax-
inn maður. Um háls hans og mitti voru
breiðar jámgjarðir, sem tengdar voru
saman með járnfestum á baki og
brjósti risans. Um ökla og úlnliði voru
hlekkjafestar, sem fullgerðu þessa ó-
hugnanlegu járnbrynju. Auk hins hrika-
lega vaxtar var Stór-Arska ófríður,
rauður og þrútinn í andliti og það alsett
örum, með flatt nef og lágt enni. Hrika-
legt og ófagurt útlit þessa geigvænlega
risa hlaut að skjóta flestum skelk í
bringu. Nei, ekki henni MattJhildi. Hún
settist á rúmstokkinn og benti Stór-
Arska að setjast líka.
„Við fangarnir eigum að standa, með-
an einhver er hér inni hjá okkur“, taut-
aði Stór-Arska og hélt svó áfram háðs-
lega með því að raula vísupart frá
Helsingjabotni. Skyndilega skaut því
upp í huga Matthildar, að nú hefði hún
fundið lykilinn að hjarta þessa hrika-
lega manns.
„Eruð þér frá Helsingjabotni?" spurði
hún snöggt.
„Þaðan koma fuglar eins og ég og
mínir líkar. Ég er frá Stórkyro".
„Setjist þér nú hérna, Arska, svo skal
ég segja yðúr frá Stórkyro".
Hann settist um leið og hann spurði
með sýnilegum áhuga:
„Hafið þér verið þar, ungfrú?“
Matthildur hafði verið þar og gat
sagt honum frá ýmsu, sem hann hafði
áhuga á að frétta um. Hann var
orðinn svo spenntur, að hann fór að
skjóta orðum inn í frásögn Matthildar,
Svo sagði hann henni frá fátækt og
neyð, löstum og óreglu, sem hann hafði
kynnzt á uppvaxtarárum sínum. Við frá-
sögnina æsti hann sig upp, þar til hann
allt í einu reis á fætur, gnísti tönnum
og sagði með hásri rödd:
„Sér ungfrúin sprunguna þarna i
16 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
1. tölublað 1964.