Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Side 10

essi undarlegu og óskiljanlegu
hlaup voru að koma í Kötlukvísl öðru
hvoru allt þetta ár og næsta sumar. Þá
var Sveinn læknir Pálsson þar á ferð
og lýsir hann því svo:
„Þann 23. júlí 1824 í fögru og góðu
sumarveðri, var ég snemma dags á
ferðareisu, heimleiðis austan úr Skaft-
ártungu, efsta veg utan yfir Kötlukvísl,
með alvönum en hugveikluðum vatna-
manni — fyrr meir hafði hann um vetr-
ardag komist lífs af í vatnsfalli þegar
samferðamaður hans fórst, en hann gat
ei bjargað. — Vatnsfallið sjálft vel svo
breitt sem Ölfusá í Óseyri, lá nú kyrt
og rann í fram með hægð, að líkindum
hesti várla í kvið, en þegar við áttum
spölkwrn eftir út að því, risu á auga-
bragði við vesturlandið öldur svo háar,
eins og allrastærstu brimsjóir við land,
svo huldi upp í miðja Hafursey (skammt
íyrir vestan kvíslina) með hávöðum og
fossagangi úr hófi, svo ófært sýndist
með öllu vestur yfir. Varaði þetta rúm-
an fjórðung stundar, þangað til allt
smálagði sig aftur og varð eins kyrrlátt
sem áður, þá við í flýti áræddum út yfir,
og fylgdarmaðurinn strax til baka aust-
ur yfir, en í því hann náði eystra landi,
reis aftur viðlíka óiag sem hitt, er þó
til lukku ekki náði honum til riða“.
S veini lék nú hugur á að athuga
hvernig stæði á þessum náttúruundrum,
og varði hann deginum til þess. Ekki
komst hann að sjálfu jökulgljúfrinu
fyrir jökulhrauni og óbotnandi gryfj-
um á milli. En hann tók eftir því, að
það var eins og vatnið minnkaði þar
þegar öldukast kom upp í ánni þar fyrir
neðan og hún óx óskaplega. „Sá ég
síðan glögglega, að hvar þetta ætlaði
að reisa sig, bungaði fyrst vatnsbotn-
inn upp meira eða minna eftir sem öldu
kastið síðan varð. Upp úr nefndri bungu
vall þá bráðum drjúg vatnsspýting, með
smájakagangi, og nú komst sá lausi ár-
botn fyrir framan og ofan allur S ferð
og flug í einu augabragði, og sást þá,
að téðar öldur mestpart voru aureðja,
sem vatnið, er upp spýttist rótaði upp
til og frá, þangað til allt gat slétt sig
aftur. Kæmi þetta víðar en í einum
stað í einu, varð þeim mun meira öldu-
kastið á eftir“.
Sveinn gizkaði á, að ástæðan til þessa
fyrirbæris væri sú, að jökulsporðurinn
mundi vera sokkinn djúpt í sand. Vatn-
ið, sem kæmi undan aðaljöklinum,
mundi gera sér farvégu undir jökulbrún
ina. Þessir farvegir eða framrásir gæti
auðveldlega stíflast af aur og leðju, og
þyrfti vatnið þá að brjóta sér nýja
framrás undir jökulsporðinn, en við
það að þessar framrásir opnuðust, kæmi
hinn mikli vatnspýtingur í kvíslina. Og
vegna þess hvað jökulbrúnin stæði
djúpt í sandinum, væri krafturinn á
vatninu margfaldur þegar það ryddist
upp í kvíslina nokkru neðar.
N ú liðu fimm ár. Þá fékk Pétur
Stephensen, sonur Stefáns amtmanns
Stephensens, veitingu fyrir Ásum í
Skaftártungu og vígðist þangað (1828).
Hann hafði áður ;búið í Þingnesi í Borg-
arfirði. Þá um sumarið fór hann að
flytja sig austur.
Ólafur sekreteri Stephensen í Viðey
hafði keypt hinn annálaða reið'hest séra
Páls Ólafssonar eftir hið sviplega frá-
íall hans. Og nú léði hann frænda sín-
um, $éra Pétri, hestinn í ferðalagið aust-
ur. Var þetta talinn einhver bezti og
traustasti vatnahestur, sem völ var á.
Kom það sér vel í slíkum ferðum að
hafa góða og örugga hesta, því að mörg
vond vötn voru á leiðinni og öll óbrúuð.
Hesturinn reyndist ágætlega og bar
séra Pétur örugglega yfir Markarfljót
og Jökulsá á Sólheimasandi og öll hin
minni vötn á leiðinni. En þegar komið
var austur að Kötlukvísl átti að fara
yfir hana á þeim slóðum þar sem slysið
varð 1823. En þar stakk hesturinn við
fótum og vildi með engu móti leggja
út í kvíslina. Séra Pétur reyndi fyrst
að fara að honum með góðu og lempa
hann til, en er það bar ekki neinn ár-
angur, tók hann að beita hörku og berja
hestinn miskunnarlaust með svipuól-
inni. Varð þarna mikið þjark á milli
þeirra, en að lokum lét klárinn undan
og fór á eftir hinum hestunum út í vatn-
ið. Gekk yfirferðin að óskum og gerðist
ekkert annað sögulegt í það skifti.
Séra Pétur var kvæntur Gyðríði Þor-
valdsdóttur sálmaskálds Böðvarssonar,
og með henni fór austur systir hennar,
Sigríður Þorvaldsdóttir, sem varð fyrri
kona Ásgeirs bókbindara Finnbogason-
ar frá Finnbogabæ í Reykjavík. Hún
var þá ung að aldri.
Ekki mun séra Pétur hafa dvalist
lengi fyrir austan að þessu sinni. Og
er hann fór aftur slóst Sigríður mág-
kona hans í för með honum. Var henni
þá fenginn hinn ágæti reiðhestur, er
átt hafði séra Páll Ólafsson, og var
talið að hann mundi ekki muna mikið
um að halda á henni. Gekk svo ferða-
lagið að óskum vestur á Mýrdalssand.
En er komið var að örlagavaðinu á
Kötlukvísl, stakk hesturinn við fótum
undir stúlkunni, og rétt á eftir hneig
hann niður og var þá steindauður.
Þessa sögu ritaði séra Þorvaldur 1
Holti syni sínum, séra Böðvari á Mel,
og er það nægur vitnisburður um að
sagan er sönn.
Hver vill skýra þessa sögu? Ekki
þeir, sem halda því fram, að dýrin sé
„skynlausar skepnur", hafi enga hugsun,
tilfinningar né sál. Sá sem vill skýra
söguna, verður hispurslaust að álykta
að þessi hestur hafi haft sál.
Mennirnir, sem komust lifandi úr
Kötlukvísl 14. september 1823, munu
hafa verið svo flaumósa og skelfdir, að
þeir tóku ekkert eftir því hvernig hest-
arnir björguðust úr flóðinu og sandkvik-
unni. Þeir munu hafa haft allan hugann
við afdrif ferðafélaga sinna. En gera
má ráð fyrir því, að hestar þeirra Þór-
arins sýslumanns og séra Páls hafi bjarg
azt með naumindum.
Þegar flóðbylgjan, þykk af auri og
sandi, skall yfir, munu hestarnir hafa
misst fótanna og mennirnir orðið þeim
viðskila. Hestum er mjög hætt við að
kafna er þeir færast skyndilega í kaf,
og geta ekki verið í kafi nema örstutta
stund. Það er því viðbúið að hestar
þeirra sýslumanns og prests hafi verið
komnir að því að kafna þegar þeir náðu
landi, og að ógn og skelfing dauðana
hafi gagntekið þá meðan þeir voru á
kafi í flóðinu. Þeir hafa fengið áfall,
og Sveinn læknir Pálsson hefir það eftir
kunnugum mönnum, að hestarnir hafi
ekki orðið samir lengi á eftir.
Hestur séra Páls barst frá heima-
sögum sínum í fjarlægt hérað og mun
hafa náð sér að ytra áliti, því að enn
var hann talinn „mikið afbragð annara
hesta“.
Fimm árum seinna ber hann aftur að
slysstaðnum, og þá rifjast allt upp fyrir
honum. Endurminningin vekur hjá hon-
um skelfingu. Hann, sem aldrei hafði
hikað við neina torfæru, stingur nú við
fótum og vill ekki fara lengra. En mað-
urinn, sem skilur ekki tilfinningar hans,
lemur hann út í vatnið. Hverjar voru
hugrenningar klársins á meðan hann
var að svamla yfir Kötlukvísl? Reynið
að setja yður í spor hans, og þá munu
svipaðar hugrenningar vakna hjá yður.
Nokkrum dögum seinna kemur hann
óþreyttur að Kötlukvísl, einmitt á sama
stað og hann lagði út í kvíslina með Pál
prest fyrir fimm árum. Þá þyrmir yfir
hann aftur og vera má að jafnframt
óttanum við gerninga fljótsins hafi skot-
ið upp endurminningunni um afdrif
elskaðs húsbónda. Og þegar hann stend-
ur í sömu sporum og hann stóð 14. sept-
ember 1823 á kvíslarbakkanum, þá
verður geðshræringin svo sterk að hann
yfirbugast og hnígur dauður til jarðar.
Hver þorir svo að kalla hann „skyn-
lausa skepnu“?
/LANDSBÓKASAFNI
Framh. af bls. 8.
hafi glatazt fljótt, vegna þess hve siða-
'bótamönnum var annt um að koma öllu,
er minnti á kaþólska trú, fyrir kattarnef.
Þegar Jón Arason lézt voru til á Hól-
um 17 eintök af Breviarium Holense, en
19 árum síðar voru aðeins tvö eintök
bókarinnar til þar. Síðasta eintak bókar-
innar, sem vitað var um í heiminum,
brann í brunanum mikla í Kaupmanna-
höfn, en það var í eigu Árna Magnús-
**sonar. í Svíþjóð eru til tvö blöð, sem
sterkar líkur benda til að séu úr
Breviarium Holense. Bókin hafði að
geyma latnesk vers með hinum feg-

S''® !<1 PíSSXUMÍpilíHItltl
fÉHt ’'(í < fm .'i ki.i »„ ft
ífjtK C*í JítjJJÍÍÍÍlí/tíí
Wmá *«tti*us» UKOs.’ajf:
:»œm&ímsm
s ‘->!< twjtmtti jjjJ'/jt ttt
t« Sjjií.w.
í '~m <7“ b»í/ t'f-J f it 'Xí&
> .. fífju! <iit )r(jt;:.'ii ÓXtím ífjnat
J ,3„ - íitlEí n i>,ti. ->S!i í- <SM Pnití í
y .„! o fínPKl <!-*■«*.
. '»»»»»»
-ÆÚf 1-ntíffM Í'V I ítœ !■!<. Xtttiiití
tjJJsWÍj
Z>i:r i'ftiijtíj y?<<i j'ts hfwír í< infí
......, tíVnftMtiis tr™íNftW.
aiílitó w Rft.iífíiJiI 'JHks triif.ttoi.il. poaont<i»7»« t íiíiitsílr
ttqu á<ijj<i.i 'f'u'jNmWJ t’i< ftitfirJttnoo»Mlbotnuii<.ui7tliC(<|<
tltu tllttw 0«r» «11« 8 Jjttamt Ufat
p.(tín Um fttj'í tatuHt! tettiifjmrai

urstu lögum, að sögn Grunnavíkur-Jóns,
en hann sá bókina og handfjatlaði hana.
Prentarinn, sem Jón Arason fékk hing-
að til lands, var sænskur, og hét Jón
Matthíasson. Hann var vel menntaður
og greindur maður, enda voru hinir
helztu prentarar á 15. og 16. öld hálærð-
ir menn, vísindamenn og háskólakenn-
arar. Jón Arason veitti Jóni Matthías-
syni, sem var prestur, Breiðabólsstað í
Vesturhópi. Prentsmiðjan var flutt
þangað um leið og Jón tók við presta-
kallinu, en áður hafði hún verið á
Hólum.
Til Hóla var prentsmiðjan flutt á ný
ekki síðar en 1572, fyrir forgöngu Guð-
brands biskups Þorlákssonar. Fyrsta
bókin, sem Guðbrandur lét prenta, hét
„Lífsins vegur“ eftir Níels Memmingsen,
en hana þýddi biskup sjálfur. Frá 1578
til 1624, eðá um nær fimmtíu ára bil, var
prentuð að minnsta kosti ein bók á ári
í Hólaprentsmiðju. Þar var á meðal Guð-
brandsbiblía prentuð 1584. Segir séra
Arngrímur Jónsson, að Guðbrandur hafi
haft sjö menn sér til aðstoðar við prent-
un bibliunnar, enda var það mikið verk
og erfitt. Biblían var prentuð í 500 ein-
tökum, og kostaði hver bók 2—3 kýr-
veiví.
(jf uðbrandur biskup studdist við
þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja
testamentinu við útgáfu biblíunnar oig
breytti henni lítið. Einnig_ notaði hann
þýðingar Odds á nokkrum hluta Gamla
testamentisins og þýðingar Gizurar
biskups Einarssonar á öðrum köflum.
Höfðu þeir Gizur og Oddur ætlað að
ljúka við þýðingu alls Gamla testament-
isins og láta gefa það út, en þeir luku
ekki við hana að fullu áður en Gizur
lézt. Guðbrandur þýddi það, sem á vant-
aði, áður en hann gaf út biblíu sína.
Upphaf prentverks á íslandi um miðja
16. öld á vafalaust mikinn þátt í varð-
veizlu tungunnar. Um þetta segir Páll
Eggert Ólason m.a. í bók sinn Menn
og menntir: „Yfirleitt fá íslendingar
ekki fullþakkað það Oddi Gottskálks-
syni, Gizuri biskupi og öðrum frum-
kvöðlum siðaskiptanna, hve mikla alúð
þeir lögðu við það að þýða á íslenzku
guðsorðarit sín. Hefur útlendri tungu
aldrei opnazt jafn greiður vegur til inn-
göngu í ísland sem í upphafi siðaskipta-
aldar. Það sjá menn jafnskjótt sem menn
hugleiða það, að á þeirri öld er ekki
eingöngu um að ræða misjafnan sið
runninn frá útlendri þjóð og knúinn fram
af sterku útlendu valdi, heldur og um
nýja bókagerð, er leiddi af fundi prent-
listarinnar, áhrifameiri miklu og víð-
tækari en hina eldri. Mönnum má ena
betur skiljast, hver hætta var hér búin
íslenzkri tungu, ef menn líta á sögu
Norðmanna samtímis og siðaskiptanna.
Siðaskiptin í Noregi á 16. öld leiddu þar
til fullrar glötunar hinnar fornu tungu
og allra sjálfstæðra bókmennta um marg
ar aldir“. — S. J.
Úr sáltnabók Guðbrands biskups. — Til vinstri: prentað blað, til hægri:
teikning séra Lárusar Halldórssonar.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
38. tbl. 1064