Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Blaðsíða 13

Legstcinn Steinunnar Hallgrímsdóttur í HvalsnesL
MeS sínum dauSa hann eyddi
öau'ðann og sigur vann,
makt hans og afli eyddi,
ekkert nvg skaða kann;
þó leggist lík 1 jör'ðu
lifir mín sála frí,
hún maetir aidrei hörðu
himneskri sselu L“ (11. vers).
í stað þess að dauðinn hefir verið af-
taka, og persónugerður sem máttarvald
tortímingarinnar, er hann nú orðinn
þjónn Guðs, einstoonar en.gill Guðs.
„Dauðinn má segjast sendur
að saekja hvað skaparans er.“ (S.v.)
Nú er meira að segja unnt a’ð ganga
„gegnum dauðann með gleði og lyst“
(1,22).
Dauðinn orkar þvi raunar enn, að
líf mannsins á jörðinni sloknar út, og
„holdið leggs í sinn hvíldarstað, en
hans inakt nær ekki lengra en það“.
(45,12).
Þetta er þá orðið úr dauðanum sem
tiinni miklu makt, sem annars ógnar
öllu mannkyni. Hann ver’ður að sætta
Big við að deyða Hkamann einan, og
ir ' p* segja stuðla að því,
in af öllu fári frí
nuit verður himna sælu í“ (Loc. cit.)
Sennilegt þykir mér, að giidi passíu-
eálmanna fyrir trúnaðarlíf íslendinga á
liðnum öldum hafi fyrst og fremst ver-
ið í því fólgið, áð þeir voru lofsöngur
um kærleika Krists, sem fórnar sér
fyrir mennina (hvernig sem guðfræðing
®r kunna að útskýra þá fórn á hverjum
tíma) og þeir voru, að sínu leiti eins
og sálmurinn um dauðans óvissa tíma
eigursöngur í baráttu við tortíminguna,
sem svo oft hefir ógnað þjóð vorri ’ —
og mannkyninu í heild. En sú vissa, að
deyjandi maður ætti aðgang áð náð guðs
og kærleika, hefir hjálpað mörgum til
að mæta dauðanum. Einn þeirra var
höfundur passíusálmanna sjálfur. I>ví
lýsir hann bezt í andlátssálmunum, er
áöan voru nefndir.
V.
í 25. passíusálmi, um útleiðslu Krists
úr þinghiúsinu, bregður Hallgrímur upp
mynd af því, hvemig hann sjálfur muni
eiga eftir að verða borinn út Uðið lík,
sem hvilist í friði, en sálin fari til
sæluranns. Á upprisudeginum hugsar
har.n sér, að englarnir gefi honum dýrð
ar kórónu og réttlætisskrúðann skíra.
,.Af heilögum englum leiddur í sælu
þeim sjálfum hjá.“ Og englarnir kynna
hinn nýkomna mann fyrir þeim, sem
fyrir eru. „Sjáið nú þennan mann“. Þeir
segja, að oft hafi hann verið hrelldur
„í heimsins rann“, en nú sé hann bú-
inn að stríða og hafi unnið sælan sigur
„fyrir blóð lambsins blíða“ (12.v.). Og
síra HaHgrímur svarar kveðjunni, synigj
andi fögrum tón, og vér finnum, hvernig
lofsöngur hans bergmálar „um blessað-
ar himna hallir" Hér er eitt dæmi þess,
sem finna má sumstaðar i kirkjulegri
íist, þegar saman fara listatök hins há-
fleyga anda og svo barnsleg og elsku-
leg einfeldni, að dáUtið bros leynist í
hátiðieikanum. Þarna söng presturinn,
sem jafnan var stirðraddaður fyrir alt-
arinu í Saurbæ, — söng nú með fögrum
tón fyrir sjálfan lausnarann og allan
himnanna her, og einhvern veginn
linnst manni, að það hafi ekki oft
verið betur sungið á himnum. Ein-
Ihvern veginn sækir sú hugsun á mig, að
þarna hilli undir arfinn frá timum helgi
leikjanna á miðöldum, að sínu leiti eins
og kirkjuleg myndlist hefir sótt þangað
form og Unur.
Myndin í 25. sálmi er þrátt fyrir
allt ekki persónulegri en annað í passíu
sálmunum, því að þeir eru allir ortir í
fyrstu persónu eintölu að mestu leyti. Því
verður að leita til andlátssálmanna og
erfiljóðanna eftir Steinunni litlu, ef leita
skal vitnisburðar um tilfinningar og
hugsanir Skóldsins, er dauðinn hefir
komist honum næst eða fjölskyldu hans.
Er þá skemmst af að segja, að hug-
mypdir hans um það, hvernig ö’ðru- lífi
sé háttað, eru byggðar á hinu venju-
lega táknmáli kirkjunnar og bibliunn-
ar. Annars vegar er himininn með engl-
um og sælum sálum, hins vegar „hin
yztu myrkur“, þar sem fordæmdir haf-
ast við.
Dauðastundin er slík úrslitastund, að
enginn skyldi treysta því, að náðar-
tíminn haldi áfram. Hér á jörðinni er
„kostur að heyra herrann talandi í náð“
(15,15), en „annars heims er hann stríð-
ur öllum forhertum lý’ð“. (loc. cit.). Hér
er trúfræði Hallgríms í samræmi við öld
hans, en þrátt fyrir allt og allt er ekki
laust við, að hann hálf-skopist að því,
að í hinum yztu myrkrum megi ekki
lengur sjá aðgreining höfðingjanna, sem
hér á jörðinni skera sig úr. „Á móti
djöfli og dauðans makt, dugir engin
höfðiiiigjapratot „(19,12). Hér sem oftar
kemur það fram, að trú Hallgrims á
fordæmingu og helvíti eftir daúðann er
boðuð á þann hátt, að mildin stjórnar
hugsunum hans, og hann hefir enga
löngun til að útmála kvalirnar annars
heims. Tilgangux hans er fyrst og fremst
að vara við því, sem fram kann að
koma, þegar maðurinn sjólfur forherð-
ir hjarta sitt gagnvart náð Guðs. Enginn
skyldi halda, að Guð láti sér syndirnar
í léttu rúmi liggja eftir daúðnn, fremur
en í þessum hemL
Það er með öðrum orðum ektoi til-
gangur síra Hallgríms að gefa lýsingu á
dauðanum eða Öðrum heimi, heldur hitt,
að veita sitt andsvar við tilkomu dauð-
ans, — hér og nú — hvenær sem er.
Yrkisefni hans er maðurinn gagnvart
dauðanum á því augnabliki, sem hann
kemur. Vandamálið er ekki, hvað kann að
gerast eða hvernig muni að fara löngu eft
ir andlátið heldur hitt, að ekkert á hann
víst, nema dauðann. Að þessu leyti minn
ir hinn rétttrúaði Saurbæjarprestur á
existensáalistana á vorri tíð. En eitt ger-
ir gæfumuninn. Hann trúir á það mótt-
arvald, sem elskar syndugan mann svo
heitt, að undir slíkri vernd er ekkert
að óttast. „Ég veit minn ljúfur lifir,
lausnarinn himnum á.“ Það á hann vist.
Jafr.víst og daúðann.
VI.
Mér þykir líklegt, að sálmurinn, sem
nefndur er „bæn um kristilega burt-
för“, sé ortur fyrst hinna fjögurra sólma,
er ég taldi í upphafi, og fjalla um dauða
Hallgríms sjálfs. Bragarhótturinn er
flóknastur, þó að þess verði raunar lítið
vart, sökum þess léttleika og kraftar,
sem einkennir hann. í hinum andláts-
sálmunum kemur það fyrir, að skáldið
sé að þreifa fyrir sér, án þess að hafa
náð að slípa gimsteininn til fullrar hlítar.
Hallgrímur viðhefur nokkuð sterk orð um
vanlíðan sína, og þrekraun þá, sem dauð-
dnn sé, — en heildarblærinn er svo mikil
rósemi, stilling og hiklaust trúnaðartraust
að það er engu líkara en þar sé maður
að ræða við trúnaðarvin sinn, sem hafi
öll ráð í hendi ®ér, en annars sé leyfi-
legt að umgangast sem jafningja. Það
þsrf hvergi a’ð hrópa, hvergi að segja
neitt, sem vinurinn veit ekki áður, —
aðeins að minna á hina ríku þörf, sjólf-
um sér til hugstyrkingax. Samlíkingarn-
ar í þessum sálmum hafa flestar þann
tilgang að lýsa trúnaðartrausti höfund-
arins. Trúin er skjöldurinn, sem hann
ber fyrir sig, þegar skeyti (dauðans) er
að honum stefnt. Guð er hirðir, sem
þekkir markið á hverri kind og getur
helgað sér hana án nokkurs vafa. Am-
báttin biður og sárbænir. Hver veit nema
Hailgrimur sé hér beinlínis að skínskota
til þeirrar reynslu, sem eiginkona hans
hafði lýst fyrir honum, frá þeim tíma er
hún var í Barbaríu. Hér er ekki ótti,
heldur þörf hins umkomulausa fyrir
hjálp annars meiri. Hann er sjúklingur
í höndum bartskerans (læknisins). Önd
hans er brúður, sem hefir fengið tryggða-
pant frá brúðgumanum.
Tvær myndir virðast mér bera af að
innileik. Önnur sú, er fram kemur i
þessu erindi:
Höfuð mitt seka sé,
sem kjöltu móður,
lagt í þitt líknar knje,
lausnarinnar góður.
Það minnir mig á samtal, er ég eitt
sinn átti við gamlan únítaraprest, sem
var að bíða dauða síns, og lét svo um
mælt, að sér væri í rauninni tamara að
hugsa um gúð sem móður sina en föður.
Hvorki hann né Hallgrímur hafa þó
Htið svo á, að þar væri um andstæður
að ræða, heldur tvenns konar túlkun
sömu tilfinningar.
Hin samlíkingin er sú, er jafnar sam-
an fæðmgu og dauða. Guð leiddi hann
„ón dauðans kífs“ aí þrengslum móður-
lífsins, og nú biður hann þess, að lifandi
sál hans veríii leidd úr þrengslum lik-
amans. Og svo heldur hann áfram:
Strax sem mins augna upp kom rós,
ég fékk að líta heimsins ljós.
Fyrr en ég allur fæddur var
fékkstu mér þá hið nægsta svar.
Svo láttu mína sálu nú
sjá þig í einni réttri trú.
Vertu sjálfur Ijósmóðix mín.
Min sál fæðist í hendur þin.“
Séu þessi erindi skilin bókstaflega,
lítur út fyrir, að Hallgrími hafi ein-
hverntima verið sagt , að þegar hann
fæddist, hafi hann opnað augun undir
eins og höfuð barnsins var fram komið,
íyrr en hann allur fæddur var. Hann
var með öðrum orðum ekki til fulls
kominn í heiminn, er hann fékk að sjá
ljósið. Og hvers skyldi þá biðja fremur
en þess, að lausnarinn sé sjálfur ljósmóð-
ir hans og bíði með útréttar hendur eftir
fæðingu sálarinnar í öðrum heimi. Auð-
vitað getur enginn fullyrt, að Hallgrímur
hafi þannig haft í huga frásögn um
eigin fæðingu í heiminn, en Hkingin
verður eðUlegri, ef svo hefix verið.
Tvær samiikingar hans bera blæ af
þeirri mystik, sean sumstaðar verður
einnig vart í passíusálmunum. Önnur
Framhald á blaðsiðu 21
38. tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13