Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Page 18

Eskimóaspói. Þessi fugl, sem verpir í Kanada, er farfugl, og fer allt tií
Suður-Ameríku á vetrum. Hann er ta linn aldauða, en fannst aftur í Texas
árið 1959. Eins og sjá má á myndinni, er hann öluvert líkur okkar spóa.
(Teiknari: Terry Shortt).
veturinn. Á allri þessari leið var hann
veiddur í mjög stórum stíl hér áður
fyrr, því að kjötið af honum þótti góð
markaðsvara, og þegar Bandaríkjamenn
íriðuðu fuglinn, var það of seint, enda
var hann veiddur áfram í öðrum lönd-
um. Of seint, — það héldu menn a.m.k.
Ekki er að vita, nema þessi litli en
íriðaði stofn eigi eftir að stækka að
miklum mun.
Þegar einhver dýrategund er veidd í
ábataskyni, kemur venjulega að því
íyrr eða síðar, að tegundinni hefur fækk
að svo mjög, að ekki er lengur gróða-
vænlegt að gera út á veiðar á hana.
Veiðin verður svo lítil, að ekki svarar
kostnaði að fást við hana. Þegar svo er
komið, virðist hjá sumum tegundum
vera lítil von um björgun, eins og t. d.
hjá flökkusvölunni, sem var mjög fé-
lagslynd og virtist þurfa á því að halda
að vera í fuglageri, til þess að geta
verpt. Henni var það nauðsynlegur
hvati, — örvun, sem hún gat ekki verið
án.
Stundum er minnzt á það, eð ekki
færri en 75 dýrategundir hafi orðið al-
dauða á síðastliðinni háifri öld. Gefið
er í skyn, að þetta sé mönnunum að
kenna, annað hvort vegna þess að þeim
fjölgi of hratt og nemi lönd, þar sem
þessar tegundir hafi lifað ótruflaðar,
eða vegna þess að þetta sé árangur
taumlausrar gróðafýsnar hans og
skammsýni. í heild má segja, að þessar
ásakanir séu ekki með öllu ósannar, en
telja verður mjög vafasamt, hvort tölur
þær, sem gefnar hafa verið upp þeim
til rökstuðnings, séu nókvæmar. Hver er
kominn til þess að kveða upp úr með
það, hvenær svo er komið fyrir ein-
hverri dýrategund, að hún eigi sér örugg
lega ekki viðreisnar von framar?
— ★ -
I Ástralíu íundust að nýju árið
1961 tvær dýrategundir, sem höfðu báð-
ar verið taidar örugglega útdauðar.
Önnur var Leadbeater-pungrotta, en
hitt var hinn háværi „scrub-bird“. Sá
fugl hafði hvorki heyrzt né sézt síðan
árið 1889. í 72 ár var hans leitað ár-
angurslaust. Aðaleinkenni þessa fugls
var hljóðið, sem hann gaf frá sér: Há-
vært, skerandi blístur, sem endaði í
glymjandi hvelli. Þessi sérkennilegi
hávaði var aðal-hljóðið, sem heyrðist
í skógum Suðvestur-Ástralíu. Fuglinn
sást sjaldan, en heyrðist því oftar. Hið
einkennilega við þetta er það, að þótt
fuglinn hafi orðið sjaldgæfur, skuli
aldrei hafa heyrzt til hans allan þennan
óratíma. Fyrstu árin eftir 1889 voru
fuglafræðingar ekki öruggir um, að
hann væri útdauður, og hlustuðu því
sérstaklega eftir fuglinum. Ástæðan
fyrir því, að ekki heyrðist í honum, er
e. t. v. sú, að þegar fuglinum hafði
fækkað mjög verulega, hafi hann orðið
feiminn og dulur, falið sig og ekki haft
gaman af því að láta til sin heyra,
þegar áheyrendum af eigin kyni fækk-
aði.
Auðvitað verður því erfiðara að finna
dýrategund, eftir því sem henni fækk-
ar. Á móti vegur það, að enn meiri
leit er gerð að henni, og þá ekki sízt
af þaulvönum fuglafræðingum og fugla-
skoðurum. En svo virðist, sem ört fækk-
andi dýrategund taki upp nýja lifnaðar-
hætti að einhverju leyti, felist og láti
sem minnst bera á sér, e. t. v. í þeim
ómeðvitandi tilgangi að bjarga stofnin-
um frá því að. verða aldauða. Svo kann
að hafa verið um fugiinn takahe eða
notoris á Nýja Sjálandi, sem er relluætt,
skyldur keldusvíni. Hann gat ekki flog-
ið, og var því auðveiddur. Hann átti
ekki auðvelt með að dyljast, því að
hann er á stærð við feitt alihænsn. Samt
var hans leitað árangurslaust frá 1898
til 1948, og leit að honum fyrir 1898
bar heldur ekki mikinn árangur. Árið
1847 fann náttúrufræðingur einn bein
af áður óþekktum fugli. Það var hið
fyrsta, sem til þessa leyndardómsfulla
fugls fréttist. Tveimur árum síðar rakst
sami maður á veiðimenn, sem höfðu ný-
drepið fugl og voru að gæða sér á hon-
um. Honum tókst þó að bjarga fugls-
haminum. Skömmu síðar komst hann
yfir hræ af fuglinum. Árið 1879 náðu
menn hræi af takahe út úr hundskjafti,
og árið 1898 fannst eitt hræ. Þetta var
allt og sumt, þzngað til mann rákust
á litla nýlendu af takahe-fuglum í af-
skekktum dal á suðurey Nýja Sjálands.
árið 1948.
Enn er hægt að nefna fleiri dæmi.
Árið 1865 skýrði John Gould frá því,
að hann hefði fundið stökkmús af poka-
dýraætt. Dýrið sást ekki aftur, og gert
var ráð fyrir því, að það hefði orðið
aldauða, unz skólatelpa í Nýja Suður-
Wales í Ástralíu fann slíka pungmús
1947.
Bermúda-stormfuglinn veiddu menn
sér tii matar í svo rikum mæli, að árið
1621 haíði gersamlega tekizt að ú.trýma
honum, að því er talið var. A. m. k.
sást ekki svo mikjð sem einn fugl af
stofninum í heilar þrjár aldir, þótt menn
leituðu hans. En á fyrri hluta þessarar
aldar fóru menn að verða fuglsins varir
aftur, og árið 1951 fundu Robert Cush-
man Murphy og L. S. Mowbray um
hundi'að fugla nýlendu á eyjum, skerj-
um og hólmum umhverfis Bermúdu.
Japanir sóttust mjög mikið eftir Stell-
ers-albatrossinum vegna fjaðranna, og
um 1930 virtist þessi fugl vera alveg
horfinn. Árið 1953 fannst hann aftur.
Nú er hann alfriðaður, og Japanir gera
sér vonir um, að honum muni brátt
fjölga aftur upp í það, sem áður var.
Þetta eru aðeins nokkur dæmi, sem
sýna, hve örðugt er að ákvarða, hvort
dýrategund er aldauða eða ekki. Hér
má einnig minnast á aye-aye, hina sjald-
gæfu apakattartegund á Madagaskar,
sem fyrst var lýst árið 1780. Síðan varð
aye-aye ekki vart, fyrr en árið 1860.
Á eynni San Domingo lifir nagdýr nokk
urt, sem hefur ekki hlotið neitt almennt
nafn, en á latínu er kallað Plagiodontia
aedium. Það var uppgötvað árið 1836,
en síðan sást það ekki aftur, fyrr en
árið 1948. Þá fundu menn þetta sjald-
gæfa dýr, sem almenningur kann ekki
einu sinni að nefna, og ennfremur aðra
nafnlausa nagdýrstegund, sem hlaut
heitið Plagiodontia hylaeum á lærðra
manna máli. í dýrafræðinni er þekkt
sagan af argali-sauðfénu, („ovis Amm-
on“), glæsilegasta villifé, sem þekkist.
Menn vissu fyrst af því í Pamírfjöllum
á 13. öld, þegar Marco Polo sá það. Það
var svo ekki fyrr en árið 1838, að vest-
rænir visindamenn gátu gengið úr
skugga um tilvist þess.
— ★ -
]\íargir kannast við gullhamstur-
inn, og hér á landi hafa ýmsir haft hann
fyrir húsdýr til gamans. Færri munu
vita, að allir gullhamstrar, sem um er
vitað í heiminum, eru komnir af sömu
þrettán dýra fjölskyldunni, móður og
tólf ungum, sem fundust árið 1930. —
Gullhamstur var algerlega óþekkt dýr
íram til ársins 1839, þegar eitt dýr
fannst. Það vakti atþygli dýrafræðinga,
en einkennilegt þótti mönnum, að ekki
skyldi finnast annað eintak af þessari
tegund, þótt vel væri eftir leitað. Það
var ekki fyrr en árið 1930, að kvendýr
og tólf ungar voru grafin upp úr eyði-
mörk í Sýrlandi. Nú eru milljónir gull-
hamstra á heimilum manna um víða ver-
öld, og þeír eiga allir ættir sínar að
rekja til þessara þrettán sýrlenzku
hamstra. Villtur gullhamstur hefur ekki
íundizt síðan 1930, svo að e. t. v. er hann
aldauða.
•— ★ —
essar sögur og margar aðrar, svo
sem af enska otrinum, sýna, hve ofsótt
dýr geta leynzt vel og lengi, jafnvel
nm marga mannsaldra, án þess að
nokkur verði þeirra var. Flestar dýra-
tegundir eru lifseigari og úthaldsbetri
en almennt hefur verið álitið. Það er
eins og gripið sé í taumana, þegar teg-
undin hefur komizt niður í visst lág-
mark, og eftir það miðist líf hennar að
miklu leyti við að dyljast. Þegar hent-
ugur tími kemur, fjölgar tegundinni
aftur. Dýrafræðingar og ekki sízt dýra-
vinir hafa oft verið of fljótir á sér að
kveða upp dauðadóm yfir tegund, sem
fækkað hefur ískyggilega mikið. Fæð
stofnsins gerir það og að verkum, að
erfitt er að finna dýrin, jafnvel þótt
reyndir náttúrufræðingar leiti þeirra
sérstaklega. Svo margar dýrategundir,
sem áiitnar voru aldauða, hafa endur-
fundizt, að héðan af verða menn að
fara varlega í sakirnar, þegar dæma skal
einhverja tegundina útdauða. Stundum
eru kringumstæðurnar þó þannig, að
slíkt er unnt að gera með fullri vissu.
Dæmi um slíkt er dodofuglinn á eynni
Mauritius í Indlandshafi.
Við skulum vona, að slík verði ekki
örlög ísienzka arnarins.
— Frétiin um
Framhald af bls. 14.
hélt áfram að selflytja peningana úr
skúffunni í pokann.
Bankaránslýsingarnar í sorprit-
unum komust, ekki í hálfkvist við
það, sem var að gerast á þessari
stundu. Oig hann, hann var aðalper-
sónan, allt snerist um hann, hann
Aðalbjörn Aðalsteinsson.
Peningaskúffan var senn tóm.
Handtökin voru snör og ákveðin,
aðalgjaldkerinn kunni sannarlega til
sinna verka. Pokinn tútnaði út af pen
ingum. Peningar, peningar, meiri pen
ingar: þannig er lífið, kapphlaup um
peninga. Peningar eru lífið.
Skúffan var orðin tóm.
Aðalbjörn Aðalsteinsson ýtti pok
anum að þeim svartklædda. Sá svart-
klæddi tók við honum skjálfandi
höndum. Hann hallaði sér yfir glerið
og hvíslaði, hásri, drafandi röddu:
„Mundu það, lagsi, að ef þú heldur
þér ekki á mottunni þá ertu dauðans
matur! Skilurðu það?“
Aðalbjörn Aðalsteinsson skildi
það, auðvitað skildi hann það. Hann
kinkaði kolli og brosti með sjálfum
sér.
Svo horfði hann á svartklædda
manninn, þar sem hann sprangaði til
dyranna, öldungis eins og heiðarlegur
viðskiptavinur, í svörtum frakka og
með lútandi hattbarð. Hann leit ekki
við, gekk ákveðnum skrefum til dyr-
anna, staldraði andartak við hjá koll-
ega sínum.
Svo gengu þeir út, tveir menn
í svörtum frökkum, stigu upp í gljá-
fægða fólksbifreið og voru á brottu,
áður en fiskur hafði dregið andann.
Nokkur stund leið, áður en Aðal-
birni varð Ijóst, að hann hafði verið
svikinn í viðskiptunum. Hann trúði
vart sínum eigin augum.
Þeir höfðu skilið sprengjuna eftir
við dyrnar.
Aðalbjörn varð skelfingu lostinn.
Hann reyndi að jafna sig og gekk ná-
fölur til dyranna, hann titraði og
skalf, þegar hann snerti pokann við
dyrnar.
Hann tók pokann upp og opnaði
hann varfærnislega. Nei, hann trúði
því ekki, og samt var honum ljóst, aö
það var satt.
Það voru kartöflur í poikanum.
a. ind.

I

18 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
38. tbl. 1964