Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Qupperneq 26

T.
ÁTTRÆÐISAFMÆLI frú Bergsson var~
gengið um garð, blöðin höfðu komizt
í það, sem vænta mátti, og birt grein-
ar um þessa öldnu en síungu (eins og
þau auðvitað sögðu) Reykjavíkurfrú,
sem hafði komið kornung, mig minnir
19 ára til bæjarins, það hefur þá verið
árið 1894, og dvalið hér siðan. Sú hlaut
að muna tvenna tímana og hafa margt
séð á meira en sextíu árum, meðan
Reykjavík var að vaxa upp úr kotbæ
aldamótanna upp í borg — heimsborg.
Ojá, ætli maður megi ekki leyfa sér að
viðhafa slíkt orð um litlu Stór-Reykja-
vík.
Ég hafði ekki komið nærri þessu af-
mæli, til þess fannst mér ekki gamall
kunningsskapur minn við frú Bergsson
hrökkva, og engin hafði ég blaðamanns-
réttindin til að troða mér inn á gafl hjá
afmælisbarninu, sem, að því er blaða-
menn hermdu, hafði tekið þeim einkar
ljúflega, en sagt, að hún hefði ekki frá
neinum tíðindum að segja, er ættu er-
indi í blöðin, því að hún hefði ekki rat-
að í þær mannraunir, er teldust mann-
raunir hér á landi, svaðilfarir á sjó og
landi, og annan lífsháska sakir hamfara
náttúrunnar. f rauninni hefði hún aldrei
steyit fót sinn við steini. Það mætti jafn-
vel segja, að ævibraut hennar hefði ver-
ið samfelldur rósabeður.
En voru það ekki tíðindi, og það mikil
tíðindi, að geta sagt slíkt undir ævilok?
Eða voru mannraunirnar horfnar í mist-
ur áranna? Jafnvel komin elliglöp á
þessa yndislegú Reykjavíkurfrú, sem
svaraði greitt og glettnislega spurningum
blaðamanna, en lét þó ekki vaða ofan
í sig?
Þess var getið í blöðum, að frúin
treysti sér ekki til að hafa opið hús,
sem kallað er, á afmælisdaginn, og hefði
afþakkað, að aðrir gerðu það fyrir hana.
Samt komu víst allmargir til hennar
þennan dag og rómuðu viðtökur og við-
urgerning.
Um kvöldið héldu vinir og vandamenn
henni hóf, það var hreint ekki lítill hóp-
ur. Hófið þótti með konunglegum brag:
forréttur, lax í mayonnaise, hamborgar-
hryggur, logandi ís borinn fram í rökkri
(var þá nýjung), rjómakaffi og koníaks-
tár í lokin. Leikin voru uppáhaldslög
eldra fólks, söngvari og fiðluleikari
heiðruðu afmælisbarnið með list sinni,
tónskáld tileinkaði frú Bergsson lag, er
það sagði að hún hefði blásið því í brjóst,
leikari las eftiriætisljóð hennar.
Ræðuhöidum var mjög stillt í hóf sam-
kvæmt ósk frúarinnar, hún vék að því
í þakkarræðu sinni.
Úr ræðu frú Bergsson:
M. .. . Ég veit, að hól þarf ekki að
vera hjóm eitt, það getur komið frá
hjartanu, ekki sízt, þegar veizluföng eru
farin að yija mönnum fyrir brjósti. En
ég hef beðið vini mína að spara lofræð-
ur um mig. Ég verðskulda þær ekki.
Um mig er ekkert markvert að segja í
margmenni — ég hef aðeins verið til —
lifað langa ævi það á ég að þakka góðri
heilsu og góðum aðbúnaði, og hvorugt
hefur verið sjálfri mér að þakka. Ég
þakka ykkur, sem hafið tekið þessa ósk
mína til greina og hinum — það birti
yfir röddinni af brosi — sem ekki gátu
stillt sig, eða fannst að eitthvað yrði
lofsamlegt um mig að segja — þakka ég
einnig. Þeir komust furðu vel frá þeim
vanda, að ljúka lofsorði á það, sem litið
var. Öllum y'kkur þafeka ég yndislega
samverustund. Ég var í fyrstu treg til
að fallast á, að mér yrði haldið hóf,
íannst ég, svona lítil stássfrú eins og ég
hef alltaf verið, ekki verðskulda slíka
vegsemd. En hvað sem því líður, mein-
ing ykkar var góð. Við höfum notið
mikils saman þessa kvöldstund, unað
okkur hið bezta við dýrlegar krásir
„mærðar timbur máli laufgað." Já, það
þessi fögru, vonbjörtu Ijóð. Ég tek undir
með Theódóru Thóroddsen að: „Svo eru
söngvar beztir þeir sigri myrkravöldin.“
Kannski þykir manni enn vænna um
það, sem fagurt er, þegar maður fer að
eldast og vill hafa ljós í hverjum ranni,
bjart yfir mannlífinu.
Ég er orðinn langorðari en ég ætlaði
mér, þetta áttu aðeins að vera þakkir
í sem fæstum orðum. Ég þakka lista-
mönnunum, sem á svo elskulegan hátt
hafa leyft okkur að njóta hæfileika sinna
og mennta, miðia okkur þeim auði, sem
óforgengilegastur er. Þakka lagið, sem
mér var tileinkað, það var falleg gjöf.
Ég þakka matreiðslu- og framreiðslu-
fólki, og þeim, sem hafa skreytt hér með
blómum á svo listrænan hátt. Hefðum
við haft þvílíka snillinga hér um alda-
mótin, þegar verið var að dubba litlu,
fornfálegu Reykjavík í hátíðaskrúða af
litlum föngum. Já, og á litlum tíma. Því
sem gera átti úti við hamla'ði stormur
og slydda fram undir'kvöld, þegar veðr-
inu slotaði var þotið upp til handa og
fóta. Þá voru ekki blómsveigar eða
grenirenningar, að maður nú ekki tali
um rafmagnsljósin, þé dýrð átti maður
til góða. Það var skreytt með mislitum
pappír, ýmislega klipptum og snúnum
og ljóskerum með kertum, marglitum
ljóskerum. Þetta þótti mikil prýði, fólk-
ið var ekki betra vant. Já, og svo voru
auðvitað flögg, danski fáninn, hvað er að
spyrja að því. Þið munduð varla trúa
því, hvað okkur fannst þetta allt hátíð-
legt, veðrið var líka svo gott, þegar nýja
öldin gekk í garð og öllu því bezta, sem
föng voru á var til tjaldað við hátíða-
höldin, það var ræða, upples(ur, söngur,
þjóðsöngurinn var sunginn og svo Alda-
mótaljóð Einars Beneditkssonar. Það fór
hrifningaralda um mannfjöldann á Aust-
urvelli, þegar við heyrðum fyrstu ljóð-
línuna: Öld, kom sem bragur með lyft-
andi lag......... Já, það var eins og
þessi ljóð væru sjálf nýja öldin. Nú og
svo var hornablástur og flugeldar. Þetta
var ævintýralegt fyrir okkur þá, en
sjálfsagt þætti fólki nú ekki mikið til um
þau hátíðahöld, ef borið er saman við
það, sem nú er hægt að gera, þegar mikið
er við haft. Skreytingin þá yrði ugg-
laust fátækleg samanborið við þenna
sal, sem listfengar hendur hafa prýtt af
mikilli kunnáttu og gnótt. Ég bið ykk-
ur að fyrirgefa mér þennan útúrdúr, en
svona erum við gamalmennin, ef við lít-
um í anda liðna tíð gleymum við því,
hvar við stöndum og hvað við ætluðum
að gera.-------Ég þakka ykkur öllum,
sem að þessu hófi hafið unnið og setið
það með mér af sönnum vinarhug. Góð-
um guði þakka ég, að han gaf mér aldur
og heilsu til að lifa slíka stund, sem
þessa. Ég bið þess að ykkur megi öll-
um vel farnast."
Ræða frú Bergsson var tekin á segul-
band. Ritstjóri, sem var í veizlunni, greip
tækifærið til að biðja um leyfi til að
birta ræðuna í blaði sínu einmitt á þeirri
stundu, sem frú Bergsson átti örðugast
með að segja nei. Ræðunni fylgdi mynd
af frú Bergsson við háborðið. Það
var hreint með ólíkindum, að þetta
Skyldi vera mynd af konu, sem
fæddist árið eftir þjóðihátíðina frægu
a’ð brjóta skarð í siglingaeinokun
Dana hér við land með kaupum á skipi,
sem ætlað var til strandsiglinga og milli-
landaferða. Kannski hafði hún einmitt
komið til Reykjavíkur með þessu skipi,
vestfirzk blómarós í gæfuleit. Og svo
var að sjá, sem hún hefði ekki farið
erindisleysu. Enn var hún fögur og bein
í baki, forkunnar vel búin og bar forn-
lega en fagra skartgripi. Hún várð um-
talsefni í bænum þá dagana, sem blöðin
minntust á hana, æviatriði hennar voru
rifjuð upp, fegurð hennar, sem árin
höfðu ekki unnið á vakti undrun og að-
dáun. En hafði hún ekki einmitt sagt,
að líf hennar hefði verið sem lystiganga
í blómagarði.
Eitthvað af blómunum undir iljum
hennar hlutu að hafa verið melgrös eða
aðrar jurtir, sem þróast í grýttum jarð-
vegi, því að hart mundi hafa verið undir
iljum hennar, þegar hún var að alast upp
í Játækt í sjévarþorpi vestanlands og átti
©kki annarra kosta völ en vistar í
Reykjavík til að verða sér úti um ein-
hvern lærdóm.
Hún var heppin með vist, lærði þar
þau húsleg fræði, sem urðu henni góður
undirbúningur undir sextíu ára húsmóð-
urstarf. Svo komst hún í kvöldskóla og
nam þar bókleg fræði og hannyrðir. Þá
var nú ekki einskis virði að læra dönsku
og læra hana vel. Hún gerði menn hlut-
genga á hærri stöðum í hinni fordönsk-
uðu Reykjavík þeirra tíma og opnaði leið
út í heimsbókmenntirnar, en öndvegisrit
þeirra komu fljótlega í danskri þýð-
ingu. Enskunám fór nokkurnveginn í
kjölfar dönskunnar, en varð þó frú
Bergsson fyrst að verulegu gagni eftir
að hún fór að ferðast erlendis með seinni
manni sínum.
Unga stúlkan að vestan var svo lán-
söm að giftast fljótlega eftir að hún kom
til Reykjavíkur, valinkunnum manni í
góðri stöðu og búa með honum við nota-
legan efnahag. En mundi ekki aldurs-
munur hjónanna og vanheilsa mannsins
hafa skyggt á sambúð þeirra? Einhver
ósköp höfðu dunið yfir harmahaustið
mikla 1918, en það var aldrei fullskýrt
frá því í blöðum, nema þá varð hún
ekkja og einkadóttir hennar einnig og
fleiri voru dauðsföllin þeim mæðgum
viðkomandi. Öðru sinni giftist hún, en
missti þann mann lika, svo að ekki hafði
ferill hennar á rósabraut verið með öllu
raunalaus.
II.
Afmælistilstandið í kringum frú Bergs-
son ýtti undir þá ósk mína að hitta hana.
Ég lét hana í friði tvo daga eftir afmælið,
þann þriðja hringdi ég til hennar. Hún
kannaðist öðara við nafn mitt, mundi
líka vel eftir því að ég hafði unnið
henni. Þó nú væri, sagði hún — það var
ekki svo lítið, sem við áttum þá saman
að sælda, og ánægjulegt var það.
Ég bjóst ekki við því, að hún myndi
eftir þvi, ir fundum okkar hafði fyrst
borið saman, en reyndar rifjaðist það
upp fyrir henni, eða hún taldi sig muna
eftir litlu, fölleitu telpunni að norðan,
sem var í sjúkraæfingum og nuddi hjá
Jóni Kristjánssyni í Miðstræti 3.
er hér gamalla blóma angan og síðan
ekki söguna meir. Blóm verða flestu
öðru fremur að hlýða lögmáli fallvalit-
leikans.
Símtal okkar átti sér stað fyrir há-
degi. Frú Bergsson sagðist vera svo góð
við sjálfa sig að halla sér upp úr há-
deginu, en ef mér hentaði væri ég vel-
komin í síðdegiskaffi til hennar.
Ég bað hana umfram alla muni að
hvíla sig vel og drekka síðdegissopann
sir.n í næði. Ég væri mjög þakklát, ef
ég mætti líta inn til fiennar eftir kaffi-
tíma. Hentaði henni að ég kæmi klukk-
an hálffimm? Eða seinna?
— Segjum klukkan fjögur, þá ver’ð ég
búin að nudda stýrurnar úr augunum
og fá mér hressidropa.
Gagnstætt venju tók ég mér líka hvíld
eftir hádegið, en ég sofnaði ekki, held-
ur lét hugann reika.-----------
III.
Sumarið 1924 sá ég frú Bergsson I
fyrsta sinn. Það var í stóru stofunni hjá
Jóni Kristjánsssyni, nuddlækni, í Mið-
stræti 3. Ég var í sjúkraæfingum hjá
fallegu og gerðarlegu, ljóshærðu stú.x-
unni, sem leyfði okkur stelpunum: Ebbu,
Ádu og mér, og sjálfsagt fleiri af yngri
sjúklingunum, að kalla sig Obbu, þó að
hún væri fröken Þorbjörg, sigld og lærð
í nuddlækningum. Seinna varð hún
skólastjórafrú á miklu menntasetri úti
á landi.
Ég var í teygingaræfingum og sneri
baki að dyrunum að stóru stofunni, sem
stóðu opnar. Þegar við tókum okkur
hvíld kom Ella, sem nú er læknisfrú i
Reykjavík, inn í dyrnar og spurði, hvort
Obba gæti ekki skotizt frá til að fá sér
kaffisopa, hún hefði verið að hella upp
á könnuna. Ella var svo húsmóðurlega
notaleg, þó að hún væri kornung. Hún
var í miklu uppáhaldi á lækningastof-
unni.
Obba brosti sínu sérkennilega brosi,
það var svo dátt og indælt að það gleym-
ist engum, sem sá það. Hún smellti i
kátínu með fingrunum, sem voru þeir
mýkstu og hvítustu, er ég hef nokkurn-
tíma séð. Hún fór með Ellu, ég lá eftir
á bekknum, þar sem ég átti að hvíla mig,
þangað til Obba kæmi aftur að nudda á
mér bakið.
Ég horfði fram í stóru stofuna, gegnt
mér sat nýr sjúklingur á bekk með fæt-
urna í ljósakassa, kona, sem var svo
falleg, að ég greip andann á lofti —
frú Bergsson. Hár hennar hafði gullinn
blæ, dimmgullinn. Það var ófléttað, tek-
ið saman í hnakkanum og snúið fram
með eyrunum, eins og þá var í tízku,
Stórir hárgaflar, hárnálar af sérstakri
gerð, eins og raf á litinn, skorðuðu hárið
í vöngunum, svo að það haggaðist ekki,
Andlit hennar var bæði frítt og til-
komumikið, litarhátturinn óvenjulega
fagur. Ef til vill hefur hún notað eitt-
hvað til fegrunar, minnsta kosti dekkt
og lagað augabrýrnar. Mér datt 1 hug;
hvort til væri einhvers konar gullduft,
sem hægt væri að strá yfir hár sitt. Ég
hef hvorki fyrr né síðan séð jafn gló-
jarpan háralit og frú Bergsson hafðL
Ekki var hún síður ævintýraleg og sér-
var einkar fallegt af vini mínum, leik- og hafði flutzit til Reylkjavíkur sama
aranum, (nöfnum er sleppt) að lesa hér ár og íyrsta tilraunin var gerð til
26 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
— Hvernig væri að hittast og rifja
upp gömul kynni meðan afmæliisblómin stæð fyrir það, að hun var í auslur-
setja enn hátíðasvip á híbýli mín? Senn lenzkum kínonó, afarvönduðum. Bezt
_________________________________________________________________ 38. tbl. 1964 f