Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Side 31

fyrst og fremst til skemmtiefnis. Tíma-
ritin voru okkur þá, sennilega mikið
meira en tímaritin eru fólki nú, gluggi
út að stóra heiminum og út að þjóð-
braut okkár sjálfra. Það voru frábærir
menn, sem að þeim stóðu, hafi ég sagt
það áður hika ég ekki við að endurtaka
það. Þeir höfðu raunverulegar menn-
ingarhugsjónir, vildu fræða lesendurna,
lyfta þeim á sitt eigið menningarstig.
Þá heyrðist ekki orð eins og æsiskrif,
eða skríða fyrir lægri hvötunum. Hver
hefði þá viljað leggja á sig útgáfu viku-
mánaðar- eða misserisrita, sem væru
eingöngu stíluð upp á mestu smæl-
ingjana í hópi lesanda? Jafnvel vinna
það hermdarverk að fordjerfa enn meir
lélegan smekk fyrir lestrarefni? Eng-
inn, svo ég hafi vitað til. Manni hættir
nú kannski of mikið til að dæma eftir
sjálfum sér og því, sem maður þekkir
bezt. — — Fróðleikur timaritanna. . .
æ> er ég að vefa upp aftur og aftur sama
munstrið? En var ég búin að segja, að
þau létu okkur fylgjast með framför-
tim og framþróun á tíma, þegar mikið
var að gerast og meira þó í aðsigi,
kynntu okkur nýjar stefnur og strauma,
og þá menn, sem hæzt bar í heiminum.
-— Nú, og svo kynntu þau okkur ungu
skáldin, undirbjuggu þeirra depútasjón.
— Ungu skáldin? Stefán, Davíð. . . .?
' — Já, og önnur skáld á undan þeim,
samtímis þeim og síðar. Það er ekki
auðgert að nefna öll þau skáld, sem
fram komu á þessu skáldaþingi um
langt árabil. Þetta var mikill skálda-
timi. Þér nefnduð Stefán og Davíð.
Óneitanlega var mikið nýjabrum að
þeim. Þeir komu til móts við okkur svo
æskuörir með fangið fullt af dýrlegum
skáldskap. Og hvernig þeir ortu um ást-
ina, því verður ekki lízt, það verður
hver að finna sjálfur, eftir því, sem
hann er maður til. En þetta var nú
lika á þeim árum, sem ástin var og
hét. —
Frú Bergsson sagði glettnislega: — Nú
finnst yður víst að mér farizt orð eins
og kerlingunni, sem sagði að speglarnir
hefðu verið öðru vísi í hennar ungdæmi.
En ég segi yður satt, þér getið séð það
af skáldskapnum frá þeim árum, að
ástin var ekkert smáglingur, hvað þá
«ð hún væri látin heyra undir hvers-
dagsþarfir. '
Nú brosti ég líka, og að því er ég
ætla endurgalt glettnislegt augnatíllit
frú Bergsson.
— Ég er ekki svo blönk, frú Bergs-
son, að ég viti ekki, að það eru tima-
bilaskipti að því, hvað fólk er heitfengt
og háttstemt i sjafnarmálum sínum, og
hvað þau rista djúpt.
— Hún er funandi þessi staka eftir
hana Ólöfu frá Hlöðum.
Láttu brenna logann minn,
lof mér enn að skoð'ann,
horfa í enniseldinn þinn
inn í kvennavoðann.“
Og þessi:
„Háskinn ginnir, þar eið að inni eg,
að okkur svona er háttað konum.
Sjái ég inn í hans augu finn eg,
’ að allar vonirnar líktust honum."
Það var eins og hvert orð brenndi mig,
þagar ég las þessar vísur og fleiri í litlu
ljóðmælunum hennar Ólafar, sem út
komu rétt fyrir fyrri heimsstyrjöldina.
Og þar var Sólstöðuþulan, þessi yndis-
lega Ijóðperla, máltöfrar og munarmál
eaman slungið.
— Þér hafið svo skáldlegt tungutak,
frú Bergsson, svo . . . hvernig á ég
®ð orða það? Svo mikinn skáldskapar-
anda. Hafið þér ekki ort?
— Nei, blessaðar verið þér. Sú guðs-
náðargáfa féll mér ekki í skaut. Trú-
lega hefði það hjálpað mér, þegar ég
^f átt allra erfiðast um mína daga.
Held að skáldskapurinn muni flestu öðru
fremur leiða mann út úr sorg og sálar-
háska. Þið eigið gott, sem getið ort
— Það er blandið kvöl.
■— Kvöl — ?
— Skáldskapur er eins og reifabarn,
það þarf að sinna honum. Svo ég haldi
Iíkingunni, enginn veit, að hvaða barni
gagn má verða, en meiri vomr standa
til þeirra, sem vel er að hlúð.
Svo töluðum við dálítið meira um
þetta. — — —
— Ég get hugsað mér hrifningu yðar,
þegar þér lásuð Sólstöðuþuluna. Hvað
snart yður dýpst,
— Þráin.
„Þjaki hafsól þrár um nætur,
þá er von um mannadætur.”
Ég var ein af þeim, komin fast að
fertugu og fékk sting í hjartað af að
lesa:
„Því að sól á svona kveldi
sezt á rúmstokkinn,
háttar ekki heldur vakir
hugsar um ástvin sinn.“
En ég átti bara þrána, engan til að
halda fyrir mér vöku — þá.
En seinna?
Ég sleppti ekki spurningunni, mér
fannst sem það lægi í loftinu, að frú
Bergsson hefði vakað í ástarhugleiðing-
um eftir að hún las um „yndissjónhverf-
ingu“ Ólafar og áður en hún afréð að
aka með gullinhyrndu hreinunum til
Sólheima.
— Ætlið þér að gefa ólöfu frá Hlöð-
um alla dýrðina?
— Alla dýrðina! Það var mikið.
Mér hafði orðið hugsað til annarra
skáldkvenna — ekki Torfhildar Hólm
með sína stóru, sögulegu rómana, að
öllu samanlögðu sín miklu og marghátt-
uðu ritverk, heldur hinna — þeirra
Ijóðrænu, og frú Bergsson, sem hafði
svo undravert næmi fyrir annarra hugs-
unum var undir eins með á nótunum.
— Það er nú svona með skáldskap,
að dálætið á honum, hvað mig og mína
líka snertir, fer mikið eftir því, hvort
manni finnst til sín talað. Hún kom
við hjartataugar okkar kvenna, hún
Ólöf. En það gerði Hulda líka með
Æskuástum sínum, ljóðum og þulum.
— Og svo kom Theódóra með þul-
urnar sínar, sem urðu þjóðardýrgripir.
— Já, þar var leikandi létt kveðið
og þó glitraði allt og skein af gull-
kornum liðinna alda og lífsvizku
hennar sjálfrar — og persónan á bak
við, ekki spillti að þekkja hana, hún
var alveg eins og stendur í vísu, sem
hún orti til einnar af dætrum sínuir
„. . . með geisla í auga, gleði í sál
og gullið skýrt í hjarta.“
Mér þótti — og þykir undur vænt um
skáldskap kvenna. Það stækkar okkur
hinar, ef ykkur tekst vel.
— Kannski kapp með, að konum tak-
izt eitthvað betur en karlmönnunum
— stundum?
— Ekki endiiega betur — og þó,
kannski, stundum eins og þér segið.
Sumt eiga þær að vita betur, og það
ættu þær að geta gert betur, en þeir,
sem miður vita. En um fram allt finnst
mér, að konur eigi að vera kveneðli
sínu trúar, vera það, sem þær eru.
— Ekki flekka skjöld sinn með eftir-
öpun?
—. Já, einmitt, ekki apa eftir karl-
mönnunum og þeirra eftiröpun. Um
iram allt vera sjálfum sér trúar, þá
hljóta þær að slá á þá strengi, sem okk-
ur konum hljóma kunnuglegast. Við
erum löngum við það heygarðshornið
að hallast að því, sem frá hjartanu
kemur, það hlýjar bezt — og lengst. —
Að sjálfsögðu var mér kært að ræða
bókmenntir við þessa bókelsku, fróðu
og stálminnugu konu á þeim stundum,
er ég átti með henni. Hún kunni frá
mörgum skáldum að segja, allt frá þrí-
stirninu fræga; Matthíasi, Steingrími og
Gröndal. Þessir menn voru allir orðnir
þjóðskáld í vitund þjóðarinnar, þegar
frú Bergsson var á bernskuskeiði. Matt-
hísas orti þjóðsönginn árið áður en
hún fæddist, Steingrímur hafði þá getið
sér góðan orðstí sem ljóðskáld og þýð-
andi og Gröndal skrifað Heljarslóðar-
orustu.
Meðal þeirra skálda, er balla mátti
samtíðarmenn frúarinnar og auk þess
voru grannar hennar í Austurbænum
(miðað við hina fyrri skiptingu bæjar-
ins) voru Þorsteinn Erlingsson, Guð-
mundarnir þrír, (G. skólaskáld, Gestur,
Jón Trausti), Torfhildur Hólm, Þorsteinn
Gislason — og Hannes Hafstein um
tíma. Vera má að frúin hafi nefnt
fleiri. Hún kunni margt af þessum
skáldum að segja.
— Já, Austurbærinn var mikill
skáldastaður og þetta var mikill skálda
tími.
Já, það mátti nú segja glæsileg skálda-
kynslóð setti fríða drætti í svip og
sögu borgarinnar. Mikið var hrunið,
þegar dauðinn sópaði burtu á fáum
árum flestum, sem hér hafa verið
nefndir. — — —
Um langa vegu höfðum við frú Bergs-
son rakið skáldaslóðir, er ég beindi tali
okkar að Einari Benediktssyni, um
hann ræddum við lengi, lengi og bar
margt á góma, svo sem að líkum lætur
um slíkan mann. Ef til vill verður síðar
birt, það sem ég hef haldið til haga af
hjali okkar frú Bergsson um skáldskap
og fleira. Hér eru aðeins tilfærð brot.
Eftir stutt frávik tókum við upp þráð-
inn að. nýju.
-*• Það var þessi dæmalausi ritdómur,
frú Bergsson.
— Já, fyrr mátti nú vera, að brigzla
sjálfum Einari Benediktssyni um nauðg-'
un tungunnar, rímhnoð, málskrúðsmold-
veður og allt eftir þessu, alveg óskap-
legar hártoganir og hótfyndni um
Hrannir. Ég rakst nýlega á þennan rit-
dóm, þegar ég var að grúska í gömlu
tímaHtunum mínum. Þar var talað um,
að umbúðirnar væru vætt en innihaldið
lóð. Dr. Valtýr vitnaði líka í séra Jón
á Bægisá:
„Hver skilur heimskuþvætting þinn?
þú ekki sjálfur, leiruxinn.“
Þó vildi hann vist ekki taka alveg úr
steininn með það, ekki kveða upp úr
með það frá eigin brjósti, að skáldskapur
Einars væri leirburður, en til þess þó
að bendla kvæðin við leir kallaði hann
þau „hinn þétta leir“. Upphaflega munu
þessi orð hafa verið notuð um gull,
en þá að sjálfsögðu i þeirri merkingu,
að jarðneskt gull væri fánýti.
— Það hafa auðvitað orðið mikil skrif
og mikið umtal um þennan ritdóm, því
að Einar hefur snemma átt sér aðdá-
endur, sem hafa séð hvílíkur snillingur
hann var?
— Mikil skrif og umtal, ja, ef það nú
var. Dr. Valtýr fór aftur á stúfana og
-leiddi fram vitni máli sínu til sönnunar.
Frú Bergsson kímdi.
— Einhver sagði og sett var það á
prent, að erfitt mundi verða að venja
Einar Ben af Æru-Tobba kveðskap sín-
um. — — Og nú rifjast það upp fyrir
mér, að Einar var kallaður höfuðskáld
eignarfallsins, það stóð í kvæðiskorni,
sem ort var til að sýna skáldskap hans
í spéspegli. Það var töluvert kyndugt
og ýmsum skemmt við það, og ekki var
það látið liggja í láginni, hver mundi
vera höfundurinn. Ekki galt Einar í
sömu mynt, hefur sjálfsagt ekki viljað
láta flimt og níð saurga skáldskap sinn.
— Kannski ekki — og þó. . . til er
eftir hann ein sú allra mergjaðasta níð-
vísa, sem hér hefur heyrzt — og prentuð
var hún. En ef til vill hefur það verið
gert að honum forspurðum.----------
Undarlegt er að hugsa sér ævilok og
síðasta áfangastað sumra þeirra manna,
er skærast hafa skinið og hærra staðið
en aðrir.
— Maðurinn minn sagði, að Napó-
leon Bónaparte hefði haft þau orð um
Elbu, að hún væri falleg eyja, en
þröngt þótti honum um sig þar. Einari
Ben þótti fallegt í Herdísarvík, en sagði,
að ekki væri gott að græða þar. Já,
hann hafði lag á því að græða, meðan
hann var og hét. Það var sagt, að hann
hefði getð selt norðurliósin ‘v'rðskjálfta
og hlutabréf í væntanleöLiui eldgos-
um..------
Að lokum sagði frú Bergsson mér
frá því, á hve skemmtilegan hátt hún
lærði fyrir alvöru að meta ljóð Einars
Ben, og unni þeim síðan ævilangt, en
að þessu varð nokkur aðdragandi.-------
Sem áður hefur verið að vikið kom
margt fleira fram í samtali okkar frú
Bergsson, en hér hefur verið unnt að
taka með, úrfellingarmerki sýna það
ekki til hlýtar, hve miklu hefur verið
sieppt.
Meðan ég ræddi við þessa öldnu og
elskulegu konu varð mér æ ljósara, hve
hún var raunsannur fulltrúi þess fólks,
er borið hefur uppi með sæmd heitið
bókmenntaþjóð. Hinni þríeinu ást þjóð-
arinnar á tungu, sögu og bókmenntum
hefur verið þakkað það, að við ís-
lendingar höfum, sem þjóð, staðizt
stríðan og kaldan straum margvislegra
hörmunga. Fáir efast um það, hvaðan
við höfum haft hitann og kraftinn, sem
entist okkur til landtöku á strönd nýrra
tima.
Frú Bergsson hafði ekki ort sjálf, né
á annan hátt staðið í nánum tengslum
við sköpun bókmennta á sinni tíð, en
hún hafði vafið þær sér að hjarta með
barnslega opnum hug og kærleiksríku
þreki. Skáldskapurinn hafði samofizt
lífi hennar, ætíð tiltækur til skilnings,
huggunar- og gleði.
Stórbrotnir einstaklingar, er sjálfir
hafa reist sér bautastein með lífsstarfi
sínu, eru heiðraðir með minnisvarða.
En hvenær verður hinum óbreytta, ís-
lenzka lesanda reist minnismerki? Án
hans engin bókmenntaþjóð.
VIII.
Kvöldsólin óf vesturloftinu lograuða
og gullbekkjaða voð.
Saumakonan kom heim og fór af
sjálfsdáðun að sýsla í eldhúsinu. Frú
Bergsson bauð mér af sinni örlátu
gestrisni, að drekka te með þeim sam-
býliskonunum. Ég afþakkaði og bað
hana auðmjúklega velvirðingar á því,
að ég hefði gleymt tímanum við að
horfa á hana, sem timinn hefði gleymt
meðan hann kepptist við að rista okkur
hinum rúnir aldur og reynslu.
Hún fylgdi mér til dyra, við kvödd-
umst úti á stigapallinum, þar stóð hún,
björt og hýrleg og veifaði til mín,
þegar ég gekk frá húsinu. Mér varð
hugsað til orða skáldsins, er hún hafði
gert að sinum:
„Ég hef litið ljómann
og lifað fagran dag.‘
Þórunn Elfa.
HAGALAGÐAR
Líkista og langlifi.
Runólfur á Maríubakka hefur ef-
laust viljáð lifa lengi. Það var trú
manna á hans tíð, að hið eimhlíta ráð
til þess að verða gamall væri að láta
smíða eða smíða sjálfur líkistuna
utan um sig og geyma hana á heim-
ilinu. Runólfur gerði þetta meðan
hann enn var í fullu fjöri, og bikaði
kistuna með hrátjöru á hverju ári.
En það var ekki einungis sá aldur,
sem hann átti við með líkistunni,
sem rættist, heldur miklu fremur
hitt, hvað lengi hann lifir í byggðar-
lagi sínu í verkum sínum.
(Erlingur Filippusson
Hver rífur ... ?
Síra Þorvarður í Saurbæ var maður
féfastur. Til dæmis: Kona hans, Sigríður,
var rausnarkona og matarmildingur. Um
það þótti presti og einhverju sinni þá
hann heyrði fisk rifinn í rökkri studdi
hann hönd undir kinn og mælti: Hver
rífur svo langan fisk úr roði? Kona hans
kvaðst ei hafa tækifæri að deila í sundur
alltíð meðal fólks síns og kvaðst gefa
tveimur eða fleiri saman.
(Blanda)
38. tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 31