Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1965, Blaðsíða 5

Rangan ó frægðinni
Eftir Ernst Philipson
Hans Christian Andersen.
Fyrst verða menn frægir, og svo
verða þeir að þola hverskyns
kvalir.
Ekki alls fyrir löngu sagði
þekktur maður: „Sem bet-
ur fór fyrir H. C. Andersen, tóku
menn 'ekki að sálgreina hann fyrr
en eftir að hann var dáinn“. Þessi
fullyrðing er nú ekki allskostar rétt,
enda þótt orð eins og sálgreining
væri ekki til á hans dögum, því að
jafnvel meðan skáldið lifði voru
menn farnir að taka sérkenni hans
til vandlegrar meðferðar, en hitt
skal játað, að áhuginn á persónu hans
og sálarlífi hefur farið sívaxandi eft-
ir lát hans — og því meir sem menn
hafa fjarlægzt hann, og er talið að
þessi áhugi hafi ekki enn náð há-
marki.
Að sumu leyti er þetta dálítið hvim-
leitt. Ef um væri að ræða alvanalegan
mann, sem ekki „væri í Ij ósgeislanum",
eins og Andersen orðaði það, yrði þetta
ikallað hnýsni um einkalíf manna, en
þegar um er að ræða persónu sem —
eins og Edvard Collin vinur Andersens
sagði um hann — „var í víðtækustu merk-
ingu orðsins opiniber persóna, þekkt af
mörgum, og fyrir verk sín þekktur af
ótölulegum mannfjölda, þekktur og
anisskilinn“, og sem var auk þess „svo
óvenjulega persónulegt fyrirbæri", þá
verður líklega að heimfæra þessa bók-
menntalegu lúsaleit rannsakendanna
undir nútímahjáguðadýrkun.
Okkur finnst við vita allt sem vit-
að verður um persónu H. C. Andersens,
svo og tilfinningalíf hans (og á því sviði
hefur hann sjálfur ekki verið sparsam-
ur og líklega ekki heldur allskostar
heiðarleguir í upplýsingaþjónustu sinni),
afstöðu hans til kvenna, bæði þeirra
sem hann tilibað á sinn klaufalega hátt
og svo allra hinna „móðurlegu" vin-
kvenna, meira eða minna eðlilega gimd
hans og hinn háfleyga skilning hans á
öllu, sem hann sá, heyrði og reyndi.
En það er rangan á heiðurspeningn-
um að frægur maður verður að gera sér
að góðu að svara til saka við hvern
þann sem finnur hjá sér köllun til að
gera sér títt um persónu hans. Á því
sviði hefur víst enginn orðið fyrir ann-
arri eins ásókn og H. C. Andersen. Ekki
sízt vegna þess að viðvaningar hafa
fallið í þá freistni að róta upp í lífi hans
og lifnaðarháttum. Um þetta má þegar
lesa í dagbókum hans, í sjálfsævisögu
hans, og aftur og aftur í hinum ótrúlega
víðtæku bréfaskriftum hans við vini og
vinkonur. Á árunum eftir andlát hans og
lengi síðan drífur skýrstumar að frá
hinum mörgu grúskurum, hvort sem
það nú eru ritgerðir í háhókmennta-
legum stíl eða líkskurðar-dagbækux
lækna. Því að einnig þær fyrirfinnast.
Yfirleitt á það við um rannsóknir á
H. C. Andersen, að þar á sér beinlínis
stað kapphlaup um að grafa upp ný og
óþekkt smáatriði, koma með meira og
minna sérvizkulegar útleggingar á sál-
arlífi og ritum skáldsins, og renna
stoðum undir kenningar um að hinn
eða þessi úr hinum geysistóra kunn-
ingjahópi skáldsins hafi verið fyrir-
mynd að persónum í ævintýrum eða
skáldsögum.
E in af raunverulega þýðingar-
miklum rannsóknum á H. C. Ándersen
er bók geðsjúkdómafræðingsins dr.
med. Hjalmar Helweg, frá 1927, „H. C.
Andersen. En psykiatrisk Studie“, en
þar segir svo í formála: „Vel veit ég,
að til eru þeir, sem telja svona ná-
kvæmar rannsóknir á sálarlifi mikil-
menna hreinustu plágu ........ Þar er
tvennu til að svara .... 1 fyrsta lagi
óskaði Andersen hreint ekki eftir, að
framtíðin þekkti hann eingöngu af
verkum hans .... f öðru lagi á til-
gangurinn með slíkum rannsóknum
ekki að vera sá að sýna hetjuna í inni-
slopp og á inniskóm forvitnum kjafta
kindum til ánægju“.
Nú, ekki það? En til hvers er þá yfir-
leitt verið að plokka sundur sálar- og
tilfinningalíf skáldsins? Það er alþekkt,
að ef menn hitta rithöfund, sem hefur
hrifið þá með verkum sínum, þá reynist
hann vera allt öðruvísi en menn höfðu
hugsað sér hann. Réttara sagt: Miklu
í
I
I 1
,
i
Forvígismenn sœnskra sósíal-
demókrata hafa ekki þótt tiltakan-
lega hugmyndafrjóir á löngum
valdaferli sínum í Svíþjóö. Fyrir
nokkru tóku þeir þó aö boöa harla
nýstárlega og kynduga kenningu,
sem hefur vakiö mörgum ugg um
þaö, aö skilningur þeirra á nútíma
lýörœöi sé nokkuö vafasamur. Þeir
státa sig af því í tíma og ótíma aö
hafa stofnsett hreint dýröar- og
velferöarriki, þar sem sósíálisma,
lýörœöi og einstaklingsfrelsi sé
blandxiö saman í hœfilegum hlut-
föllum aö dómi hinna alvísu lands-
feöra (þ.e. flokksbrodda sósíal-
demókrata), en hin nýja kenning
þeirra bendir ótvírætt til þess, aö
sósíalismi og ríkisvaldsdýrkun eigi
meiri ítök í hugum þeirra en hollt
getur talizt sönnu lýörœöi.
Kenningin boöar, aö styrkja skuli
blaðaútgáfu stjórnmálaflokka meö
ríkisframlögum, sem aftur eru svo
sótt í pyngju skattþegnanna, hvort
sem þeim líkar betur eöa verr.
Kenningin i sinni wpprunalegu og
hreinu mynd mœtti svo afdráttar-
lausri gagnrýni og andúö, aö nú
er ekki lengur rœtt um beinan rik-
isstyrk handa pólitískum málgögn-
um, heldur er ætlunin aö þvinga
fram á þingi samþykkt fyrir fjár-
framlögum úr ríkissjóöi til handa
flokkssjóöum stjórnmálaflokloanna,
en þaöan á féö svo aö renna í
rekstrarsjóöi flokksblaöanna. Fram
lögin á aö miöa viö þingmannatölu
hvers einstaks stjórnmálaflokks.
Viö þetta
er margt aö
athuga, og
skal hér drep
iö á fátt eitt.
1 fyrsta lagi
er hér vegiö
harkalega aö
útgáfu ó-
háöra blaöa,
og er þaö ef
til vill aöaltil
gangur þessarar nýju kenningar.
Sósíaldemókratar hafa ráöiö svo
lengi í Svíþjóö, aö ríkis-
stjórnin þar viröist oft œtla, aö hún
sitji aö völdum í landi, sem búi viö
einsflokkskerfi. Flokkurinn og
stjórn Ivans hafa um langan ald-
ur giniö yfir öllu í Svíþjóö, og því
hefur þaö veriö forystumönnum
sósíaldemókrata sífellt gremjuefni,
aö óháö og frjáls blöö, auk blaöa
þeirra, sem andstööuflokkar ráöa
yfir, hafa leyft sér aö gagnrýwa
ýmsar geröir valdhafanna, og —
þaö, sem er náttúrulega álveg ó-
þolandi, — þau liafa selzt vel.
Reynt hefur veriö aö sporna gegn
þessu meö því aö láta stofnanir, sem
eru undir stjórn sósíaldemókrata,
kaupa dagblöö, en nú er bersýni-
legt, aö þaö þykir ekki duga. Kom-
ist hin nýja kenning í framkvæmd,
er augljóst, aö hagur hinna óháöu
blaöa þrengist, en hrein flokksblöö
fá aögang aö þægilegri tekjulind.
Slík þróun er aö sjálfsögöu ekki t
anda þess lýörœöis, sem Noröur-
landamenn vilja búa viö.
1 ööru lagi er þaö vottur um yf-
irgang ríkisvalds á kostnaö lýörœö-
is aö skylda álmenning til þess aö
styrkja pólitíska blaöaútgáfu meö
skattgreiðslum. Hingaö til hafa
borgarar í lýörœöisþjóöfélagi veriö
frjálsir aö því aö styrkja þau
stjórnmálasamtök, sem þeim sjálf-
um sýnist, en samkvœmt hinni
nýju kenningu veröa menn aö
greiöa skattgjáld til allra stjórn
málaflokka. Flokkarnir fá svo mis-
munandi mikiö fé í sjóöi sína af
þessari skattheimtu. Mest fær
stærsti flokkurinn, þ.e. sósíáldemó
kratar. Ætla mætti, aö meö þeirri
tékjujöfnun borgaranna, sem
sœnskir sósíáldemókratar hafa bar-
izt fyrir um áratugi, œtti fjölmenn-
asta flokkinum ekki aö veröa skota
skuld úr því aö innheimta fé meö-
al fylgismanna sinna til þess aö
standa undir útgerö blaöa sinna.
Svo viröist þó ekki vera, heldur
œtla sósíáldemókratar sjálfir aö
hiröa um helming alls ríkisfram-
lagsins.
Þarna er komiö aö álvarlegu at-
riöi í kenningunni. Flokkur, sem á
einn þingmann á þingi, fœr fimmt
ugasta hluta þeirrar fjárhœöar,
sem fimmtíu þingmanna flokkur
fœr, svo aö eitthvert dæmi sé tek-
iö. 50 manna flokkurinn fœr því
góöa aöstööu til þess aö viöhálda
hlutfalli sínu á þingi meö aukn-
um og ríkisstyrktum blaöakosti,
meöan eins manns flokkurinn hlýt-
ur alltaf aö veröa sama flokkskríl-
iö, ef viöurkennt er, aö blaöaáróö-
Framhald á bls. 6

36. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5