Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1966, Blaðsíða 4

Séð yfir Seyðisfjörð.
- HÖFUÐSTAÐUR
FramJiald af bls. 1.
að afurðir búa þeirra urðu nauða-
litlar. En þrautseigja, sparsemi, hagsýni
og dugnaður bændanna bjargaði því,
að ekki varð landauðn á Fljótsdalshér-
aði og öðrum landbúnaðarsveitum aust-
an lands. Urðu því framfarir og mann-
fjölgun um áratugaskeið minni á Aust-
urlandi en víðast annars staðar á land-
inu. Loks á síðasta áratug, er fjárpest-
inni var að mestu aflétt, hófst fram-
sókn bændanna stóraukin ræktun, vél-
væðing og bættur húsakostur, en ár-
ferði sl. ár ihefur orðið þeim þungt í
skauti. f>essi seinustu ár, er síldin hef-
ur veiðzt mest við Austfirði, og síldar-
verksmiðjur hafa verið reistar í kaup-
túnum flestra fjarðanna, verður stökk-
breyting á atvinnu og efnahagslegri
afkomu íbúanna.
Fljótsdalsihérað er víðáttumesti dalur
landsins, og með dölum þeim, sem
frá því klofna, er það nú 10 hreppar, er
skiptast milli Múlasýslna. En þessi skipt
ing Héraðsins milli tveggja sýslna er
óeðlileg. Héraðið með dölum þeim, er
frá því liggja, er óslitin heild, þar sem
til skamms tíma, og raunar enn að
mestu, hefur verið rekinn aðeins einn
atvinnuvegur, landbúnaður. Sjósókn hef
ux þar engin verið, enda eru hafnleysur
við Héraðsflóa, og langt er síðan
nokkur Héraðsbóndi hefur sent mann
eða menn niður í Firði til fiskiróðra.
En Héraðið með fylgidölum sínum er
mjög margbreytilegt að fegurð, lands-
lagi og veðráttu. Á Úthéraði er úrkomu-
samt og þar er oft mikil fannfergja á
vetrum. Eftir því, sem ofar dregur á
Héraðið, er betri veðrátta. Það er oft,
þegar vetri hallar og ekki sér á dökkan
díl á Úthéraði, að Fljótsdalur er aiauð-
ur upp á fjallabrúnir. Enda mun Fljóts-
dalur vera ein af allra veðursælustu
byggðum landsins. Þar þarf oft ekki að
gefa fé hey á vetrum að nokkru ráði,
og afréttir Fljótsdæla eru víðáttumikl-
ar og kjarngóðar. Hafa þar og löngum
verið efnaðir bændur. En um allt Fljóts-
dalshérað eru víða ágætar jarðir, svo
sem Vallanes og Ketilsstaðir á Völlum.
Sá staður á Héraði, sem nú er oftast
nefndur og flestum kunnur, er Egils-
staðir. Egilsstaðir hafa jafnan þótt
nokkuð góð jörð, en hún var samt ekki
meðal beztu jarða á Héraði. Áður fyrr
var Vallanes þrefalt dýrari jörð en
Egilsstaðir, og sömuleiðis Hallormsstað-
ur, og Ketilsstaðir á Völlum tvöfalt
dýrari, og allmargar jarðir á Héraði
voru taldar jafngóðar Egilsstöðum.
E gilsstaða er hvergi getið í forn-
um ritum, hvorki í Landnámu, Islend-
ingasögum, Sturlungu eða Biskupasög?
um. Egilsstaði hef ég fundið fyrst
nefnda í dómi Orms Jónssonar umboðs-
manns í Múlaþingi, 16. febrúar 1442, en
ártalið er ekki öruggt, gæti verið 1492.
Var þá dæmdur á þingstað Egilsstaða og
gerður útlægur Pétur Tómasson fyrir
að hafa að ófyrirsynju slegið í hel Sig-
urð Þorsteinsson. Lengi frá þeim tíma
var þingstaður á Egilsstöðum. En sögu-
legasti atburður varðandi Egilsstaði,
sem getur um í gömlum bréfum, er
mál það, er reis 1540 út af grun, sem
féll á húsfreyjuna á Egilsstöðum, Sess-
elju Loftsdóttur, að hún hefði myrt
mann sinn, Steingrím Böðvarsson. Eftir
það má finna nafn Egilsstaða víða í
ritum. Samkvæmt manntalinu 1703 var
þar þríbýli þegar Egilsstaðahjáleiga er
með talin. Á tveim búunum voru aðeins
hjónin, en á því þriðja hjón með fimm
börnum sínum, því elzta 16 ára.
Fornar minjar sjást enn í Egilsstaða-
landi eftir framkvæmd dauðadóma, sem
að sjálfsögðu hafa verið dæmdir af
valdamönnum, sem sátu á Egilsstöðum.
Skammt fyrir ofan Egilsstaði er ás
nokkur, sem liggur frá austri til vest-
urs, og er nefndur Gálgaás. Ber hann
glöggar minjar þess, að þar hefur ver-
ið aftökustaður. Norðan á ásnum er
klettur og í honum er hilla, sem auð-
velt er að ganga í að austan. í þessari
hillu er nú lítill trékassi með glerloki,
nýlega smðaíður. 1 kassanum eru nokkur
mannabein. Fyrir um 67 árum kom ég
þarna fyrst. Þá voru þar leifar af tvenn-
um mannabeinum. Þar voru þá meðal
annarra beina tveir allvel tenntir neðri
kjálkar. Ofan við hilluna uppi á klett-
inum voru þrír allstórir steinar, og
rnátti sjá þar op inn á milli steinanna,
sem öðrum enda gálgatrésins hefur verið
stungið inn í. Hinn endinn hefur verið
laus. Sakamaðurinn hefur verið leiddur
inn í hilluna, og snörunni sem hnýtt hef-
ur verið um gálgatréð, hefur verið brugð-
ið um háls sakamannsins og honum
um leið hrint fram af hillubrúninni.
Þessi þokkalega athöfn hefur að sjálf-
sögðu að þeirra tíma sið farið fram í
viðurvist fjölda manna. Er henni hefur
verið lokið og sakamaðurinn dauður og
lík hans stirðnað, hefur líkið verið urð-
að fast við klettinn, neðan við Mlluna.
Þar sést enn greinilega í venjulegri
grafarstærð steinurð, er hefur átt að
hylja leifar þessara útburða þjóðfélags-
ins. Og ekki hefur þótt borga sig að
leggja á heiðvirða borgara það erfiði
að grafa lík þeirra djúpt í jörðu, og því
hafa bein þeirra blásið upp. Á fornum
aftökustöðum, sem vitað er um hér á
landi, hygg ég að hvergi séu eins greini-
legar minjar og þarna. Fyrir nokkrum
árum hrintu strákar úr Egilsstaðakaup-
túni steinunum ofan af gálgaklettimum.
Ég leyfi mér að beina því til fornminja-
varðar, hvort ekki sé athugandi að láta
setja þessa steina aftur upp á klettinu
í sömu skorður og þeir áður voru og af-
girða síðan klettinn, sem nú er kom-
inn inn í Egilsstaðakauptún,
ið kannist líklega við söguna af
Valtý á grænni treyju. Hún hefur nokkr-
um sinnum komið út með dálítið mis-
munandi afbrigðum, og eitt sagnaskáld
okkar hefur gert hana að uppistöðu
skáldsögu og leikrits. Fyrst, er ég sá
beinin í hillunni í Gálgaklettinum,
sagði frændi minn, Sigfús Sigfússon
þjóðsagnasafnari, mér, að sum beinin
væru úr Valtý á grænni treyju, og mun
því þá almennt hafa verið trúað þar í
nágrenninu. En nú þykir víst, að sagan
um Valtý á grænni treyju, eins og hún
er sögð í þjóðsögunum, sé uppspuni,
eða að minnsta kosti, ef hún styðst við
einhver söguleg rök, að þá hafi þeir
atburðir gerzt mörg hundruð árum áður
en sagt er frá Valtýssögu. En beinin
þarna og öll ummerki segja samt hroll-
vekjandi sorgarsögu frá niðurlægingar-
tímum þjóðar vorrar.
Skömmu fyrir 1890 riðu tveir ungir
menn út götur á Útvöllum. Báðir voru
þeir fríðir menn og drengilegir. Þeir
voru náfrændur og vinir. Annar þeirra
hét Jón, og var sonur prestsins í Valla-
nesi, séra Bergs Jónssonar. Hinn hafði
komið sunnan frá Hólum í Hornafirði
til þess að heimsækja frænda sinn. Hét
hann Þorleifur og var Jónsson. Síðar
urðu báðir þessir menn nafnkunnir, Jón
Bergsson á Egilsstöðum og Þorleifur
Jónsson alþingismaður í Hólum. Jón
segir við Þorleif: „Ég er staðráðinn
í að kaupa mér jörð og fara að búa“.
„Hvaða jörð ætlar 1 )i að kaupa?“ seg-
ir Þorleifur. „Egilsstaði“, svarar Jón,
„bóndinn þar er að flytja til Ameríku".
„Slíkt kot“, segir Þorleifur, „því reynir
þú ekki heldur að ná í Eyjólfsstaði?“.
„Egilsstaðir verða miðstöð Fljótsdals-
héraðs“, segir Jón.
Jón keypti síðan Egilsstaði, eins og
hann hafði ætlað sér, og það fór svo,
að þeir urðu ekki aðeins miðstöð Fljóts-
dalshéraðs, heldur alls Austurlands.
Þeir eru nú þegar orðnir samgöngumið-
stöð Austurlands. Þar er nú aðalflug-
völlur Austurlands og þaðan greinast
frá Egilss'jöðum og landslag margbreyti-
legt, og landið gróðursælt. Þar er ann-
vegir víðsvegar um allt Austurland og
til annarra landshluta. Útsýni er fagurt
ar stærsti og víðáttumesti skógur Múla-
sýslna. Aðeins Hallormsstaðarskógur er
stærri. Efri hluti Lagarfljóts blasir við
Framhald á bls. 14.
Símstöðin á Egilsstöðum.
Gálgaklettur við Egilsstaði.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. marz 1966