Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1966, Blaðsíða 12

Arnold Toynbee,
— Húmanismi
Framhald af bls. 7
þessum arfi, bætir við hann eða glutrar
einhverju af honum niður. Hún bræðir
gamla mynt forfeðranna í deiglu tím-
ans, bætir þar við góðmálmi eða sora,
og slær úr öllu þessu nýja mynt, betri
eða lakari þeirri sem hún erfði.
Andleg leti, ódugnaður eða þursa-
háttur kemur stundum í veg fyrir þessa
endumýjun, a.m.k. í bili. Þetta á ekki
hvað sízt við um trúarbrögðin og má
taka Múhammeðstrú sem dæmi. Hinir
herskáu og sigursælu Arabar fylgdu
framan af því viturlega boði Múhamm-
eðs að neyða ekki til trúskipta heldur
sýna umburðarlyndi öllum þeim, sem
tryðu á einn Guð, svo sem kristnum
mönnum, Gyðingum og Persum, mönn-
um Zoroastertrúar. Glæsileg en skamm-
vinn menning Araba á miðöldum, eink-
um að því er snerti læknislist, bygging-
arlist og heimspeki, var fyrst og fremst
að þakka áhrifum þessara utangáttar-
manna, en þegar umburðarlyndi í trú-
arefnum þverraði með vaxandi dýrkun
bókstaflegrar og þröngsýnnar túlkunar
Kóransins, hinnar helgu bókar þeirra,
visnaði þessi menning.
Nokkuð svipuðu máli gegnir með
trúarbrögð Indverja, sem kenna á’íig
mannsins í viðjum karma, og skortir
því vilja og dug til aðhæfingar við þær
breytingar, sem tíminn hefur í för með
sér. Þau lentu í lífsflótta og menningar-
legri stöðnun.
Gyðingar eiga sér merkilegasta sögu
ailra þjóða. Land þeirra varð vegna
legu sinnar bitbein Egypta, Babýloníu-
manna, Assýringa, Makedóníumanna,
Rómverja, Araba og Tyrkja, og sjálfir
flæmdust þeir í aldalanga útlegð um
fjarlæg lönd. Öll þessi urobrot síbreyti-
leg_ umhverfis gæddu þá aðdáanlegum
hæfileika til aðhæfingar, án þess að
þeir týndu sjálfum sér. Frá þeirri glöt-
un forðaði þeim trúin á hinn eina sanna
Guð, sem hefði útvalið þá sem þjóð.
Því eru Gyðingar gleggsta dæmi þess,
að hver og ein þjóðmenning á upptök
sín og viðnámsþrótt í trúarbrögðum
sínum. Þeirri kenningu heldur ekki að-
eins Leslie A. White fram í nýnefndri
bók sinni, heldur mun Arnold Toynbee
hafa sett hana fyrst fram á skipulegan
hátt í sínu mikla ritverki A Study of
History, sem kom út í 10 bindum á ár-
unum 1934—1954.
Gyðingar eru glöggt dæmi þess, að
aðeins innri máttur þjóðernisins getur
haldið því við, þegar hættur steðja að
utan frá. Það er að visu hægt að myrða
eina þjóð með ytra ofbeldi, eins og
dæmi eru til fyrr og síðar, en að því
fráskildu deyr ekki menning neinnar
þjóðar nema fúi sé kominn í rót hennar
sjálfrar. Okkur íslendingum tuttugustu
aldar er hollt að minnast þess.
Helgitákn
(þyðingar urðu að gjalda hæfileik-
ann til að halda lífi í útlegð og ofsókn-
um með því að gera lögmálið að nokk-
urskonar spangabrynju, sem hindraði
frekari vöxt þeirra í trúarlegum efnum.
Kristinn. dómur, sem er uppfylling lög-
málslns og settl andann f stað bókstafs,
hefur að vísu öðru hvoru verið kominn
að því að stirðna á sama hátt, en hann
hefur alltaf haft lífsmátt til að varpa
af sér brynjunni og endurnýja sig. Sér-
hver kynslóð hefur að vísu klætt trúar-
kenningar hans í ytri búning sinnar
eigin heimsskoðunar, allt frá tímum
hellenismans, sem taldi sólina ganga
umhverfis jörðu og jörðina vera mið-
depil alheims — sem hún að vísu er frá
anthrópólogisku sjónarmiði — og til
náttúruskoðunar og framþróunarkenn-
ingar nútímans. En heimsskoðun er að-
eins hamur, sem bæði kristinn dómur
og náttúruvísindin hrista af sér og
skipta um með vissu millibili, á sama
hátt eins og slangan, hið ævaforna tákn-
læknislistarinnar. Forn-Grikkir höfðu
slönguna vafða um staf Asklepiosar,
hins fræga læknis, sem var uppi í
Þessalíu fyrir 3200 árum og var síðan
tekinn í guðatölu þeirra. Slangan er
einnig gyðinglegt og þar með kristið
helgitákn, því að Móses hóf upp eirorm-
ini., er plágan þjakaði ísraelslýð í eyði-
mörkinni, og hver sem leit hann öðlaðist
lækningu. Þetta er merkileg saga um
sálræn áhrif sem lækningamátt, því að
í hverri plágu deyja jafnvel fleiri úr
ótta og vonleysi en af beinum völdum
sóttkveikj unnar.
Hallgrímur Pétursson notaði þetta
tákn um Krist, lækni lýða, í 47. passíu-
sálmi sínum:
Hver sem eirorminn leit
af ísraelsmanna sveit,
eitrið ei á hann beit,
öll stilltist plágan heit.
Þetta tákn er þó miklu eldra, því að
það er fyrst að finna á 4000 ára gömlum
bikar frá Sumer sem tákn lækninga-
guðsins Ningishzidu. Sú mynd sem hér
birtist er tekin úr Macht und Geheimn-
is der friihen Arzte eftir Júrgen Thor-
wald (1962), en sú bók hefur að geyma
mjög myndskreytta lýsingu á læknis-
list. allra hinna elztu menningarþjóða.
Síðar mun að því komið, hvernig
kristin kirkja notaði fornmenningu
Austurlanda og Miðjarðarhafssvæðisins
sem efnivið, en áður en lengra er hald-
ið skal minnzt á annað ævagamalt helgi-
tákn, sem segja má að sé sammannlegt,
enda telur Jung það meðal erkitýpa
djúpvitundarinnar. Það er Magna mat-
cr eða Mikla móðir, nátengt gróðri
jc rðar, en þó eldra allri akuryrkju, því
að allmörg líkön hennar hafa fundizt
frá steinöld Evrópu, mótuð í leir eða
skorin úr tönnum mammút-fílanna, sem
uppi voru á ísöld. Venus er það nafn,
sem þessar steinaldarmyndir af Miklu
nióður ganga undir, og er frægust Ven-
us frá Willendorf, geymd í Vínarborg,
Meðal Egypta var Níl að visu hin
mikla móðir og Kósakkar syngja enn
í dag: Volga, Volga, mikla móðir. Mikla
móðir, sem nýtur hylli meðal ýmissa
Afríkuþjóða, var og er einkum tengd
öllum hugsunarhætti Miðjarðarhafsland
anna, og á sinn þátt í mikilli dýrkun
Maríu Guðsmóður í þeim löndum. En
íslendingar eiga líka sína Miklu móður,
sem er sjálf ættjörðin, Fjallkonan fríð.
Því kvað Steingrímur: Svo frjáls vertu,
móðir, sem vindur á vog.
F lestar goðsagnir, þjóðsögur o.g
helgisiðir eru mótaðir af dulvitaðri
speki mannsins og geyma því í snjöllum
og skáldlegum myndum meiri skilning
á mannlífinu en heimspeki Hegels í
Magna mater frá ísöld,
12 LESBÓK. MORGUNBLAÐSINS
6. marz 1966