Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1966, Blaðsíða 8

Roger Bannister:
Þolhlauparanum í koll kemur
Sögulcg stund. Roger Bannister hnígu r niður af þreytu, eftir að hafa sigrazt
maímánuði 1954.
fjórum mínútum með því að hlaupa míluna á 3:59,7 í
Roger Bannister, jyrsti maður
sem hljóp enska mílu á minna
en jjórum mínútum, er nú vel-
þekktur lœknir í Lundúnum.
Hann hejur ritað bókina
„Fjögurra mínútna mílan“.
B1 in mikla holskefla af hlaupa-
metum sem náði hámarki með heims
meti Jims Ryuns, 19 ára unglings
hefur vakið þessa venjulegu undrun.
Hvernig geta íþróttamenn þjálfað
sig fyrir svona gífurlega áreynslu?
Eru hlaupahraða manna engin tak-
inörk sett? Hve mikill hluti áreynsl-
unnar er líkamlegur og hve mikill
andlegur.
Ég hef ávallt verið þeirrar skoðunar
að takmörk í íþróttum eins og til dæm
is fjögurra mínútna mílan, séu sálræns
eðlis og ég minnist þess, að ég spáði
heilu flóði af metum eftir mitt eigið
met árið 1954. En samt hættir mér til
að halda að 4ra mínútna mílan sé enn
í dag afrek sem ofbjóði dálítið okkar
nútíma-íþróttamönnum. í þá daga sagði
ég: „Syndaflóðið kemur ekki fyrr en
eftir minn dag“.
í átta ár hafði ég verið að æfa mig
éitthvað fimm daga vikunnar hálftíma
í senn, og hljóp um það bil fimm mílur
á dag. Þetta var hvíldin mín frá lestri
er ég var læknanemi í Oxford og Lund-
únum. Æfing mín byggðist á „víxlhlaup
um“ — þ.e. að hlaupa hratt og hægt
til skiptist. Ég smábatnaði með hverju
árinu, og 1953 hafði ég hlaupið míluna
á 4 mínútum, 2 sekúndum, svo að ég
vissi þá að ég gat átt vonir um 4ra
mínútna míluna. Aðaláhyggjuefni mitt
var ekki það að þetta mundi ekki tak-
ast heldur hitt að annað hvort Wes
Santee í Bandaríkjunum eða John Lan-
dy Ástralíu yrðu fyrri til að ná „drauma
mílunni“.
S em betur fór gafst mér tækifærið
í Oxford 1954. Tveir aðrir háskóla-
hlauparar, Christopher Brasher (síðar
gullhafi á Ólympíuleikunum) og Christ
opher Chataway, (sem síðar komst
í úrslit á ólympíuleikum og sigraði Rúss
ann Vladimir Kuts), voru á undan mér
fyrst í stað og 7 jmu hraðanum svo
vel upp að mér tókst að slá metið.
Þessi harkalega árás á metið var mér
til minni ánægju þá en síðar, er ég
sigraði Landy í Samveldisleikunum í
Vancouver, eftir að einnig hann hafði
slegið 4-mínútna metið.
Því lengri veg sem íþróttamaður
hleypur því mikilvægara er viljaþrekið
og því lítilvægari líkamsþrótturinn. Ég
vil útskýra þetta. Á Ölympíuleikunum
1952 var Emil Zatopek, „járnkarlinn",
sem fyrstur kom með nýtízku hörku-
þjálfun að hlaupa sitt fyrsta maraþon
hlaup eftir að hafa þegar unnið 5 og
10 þúsund metra hlaup á leikunum. Sá
sem líklegastur var talinn þarna, var
þaulæfður enskur hlaupari, Jim Peters.
Zatopek hljóþ samsíða honum fyrstu
10 mílurnar. Þá sneri hann sér að Peters
og sagði á bágborinni ensku: „Afsakaðu
Peters, en ég hef nú aldrei áður verið
á maraþonhlaupi. Við hljótum að þurfa
að hlaupa hraðar en þetta“. Peters píndi
sig enn um skeið, en þraut svo gjörsam
lega þrek.
I. au atriði sem takmarka hlaupa-
hraðann, breytast eftir hverja keppni,
og þannig breytist og sú tegund þjálf
unar, eem er nauðsynleg til þess að
víkka þessi takmörk. Hraði spretthlaup
arans byggist mest á viðbragðsflýti og
svo meðfæddum hraða vöðvahreyfinga,
og þá hæfileika er ekki hægt að bæta
nema lítillega með þjálfun. Þetta er á-
stæðan til þess að spretthlaupamet eru
svo tiltölulega sjaldan slegi/. Charles
Paddock hljóp 100-metrana á l'X! sek.
árið 1921 (fékkst ekki staðfest sem
heimsmet), en nú er heimsmetið aðeins
0,2 sekúndum betra. Á sama tíma-
bili hefur mílumetið batnað um 15 sek.
og þriggja mílna metið um meira en
mínútu.
Ástæðan til meiri framfara á löngu
vegalengdunum byggist á áhrifum þjálf
unar á hæfileika líkamans til að flytja
súrefni úr loftinu til vöðvanna. Sprett-
hlauparar sleppa við kolsýrutöku, utan
frá þangað til hlaupinu er lokið, með því
að nota tæki sem læknarnir hafa stund
um kallað „súrefnislánið”, og það er
ekki hægt að auka með þjálfun enda
þótt hlaupari með mikinn viljastyrk
þoli meira af þessu „láni“.
Súrefnislánið er í því fólgið að losa
súrefni með því að eyða kraftmiklum
efnum úr blóðinu og vöðvunum. Súr-
efnið fæst svo með því að framleiða
skaðlegt efni, mjólkursýru. Sé mikið
af þessu efni orsakar það vöðvaverki
og sálræn einkenni sem eru fylgifiskar
þreytunnar Mjólkursýran eyðist svo
smám saman við súrefnistöku eftir á-
reynsluna, eða meðan „mæðin“ stendur
yfir.
J\í esta súrefnislán, sem íþrótta-
menn geta þolað, nemur 20 lítrum af
súrefni. Þetta er meira en nóg til að
veita orku í 100-yarda spretthlaup, en
breytir sáralitlu ef um maraþonhlaup
er að ræða.
En súrefnistökuna frá lungum til vöðva
má auka á ýmsan hátt. Rúmtak
lungnanna eykst við þjálfun, og senni
lega verður himnan, sem súrefnið síast
gegn um þynnri. Hjartað stækkar einn
ig svo að við hvert slag fer meira blóð
— og þar með meira súrefni — út í
vöðvana. Og loks verða vöðvarnir sjálfir
hæfari til að taka við súrefninu úr
blóðinu.
Á míluhlaupinu kemur helmingur ork-
unnar frá súrefnisláninu, en hitt frá
flutningi hjartans og lungnanna á súr-
efnið, meðan á hlaupinu stendur. Það
er því súrefnistökunni við þjálfunina
og betri nýtingu á súrefninu er fram
kemur, sem það er að þakka að fram
farir hafa orðið á meðalvegalengdum
og langhlaupum á síðustu árum.
n hvað verður lokamarkið í
míluhlaupi? Fjórar mínútur voru ekki
annað en merkisteinn á leiðinni að
hugsalegum hámarkshraða. Fyrir íþrótta
menn, eins og þeir eru nú líkamlega
úr garði gerðir, hlýtur þetta takmark
að vera eitthvað nálægt þremur og
hálfri mínútu. Fræðilega séð, ná hlaup
arar aldrei hinu fullkomna takmarki
enda þótt þeir komist býsna nálægt
því og það æ nær og nær. Það mætti
láta sér detta í hug sams konar fræði
leg met hvert fyrir sína vegalengd,
byggð á læknisfræðilegum útreikning-
nm S súrefnistöktu og súrefnisláni.
Á síðustu áratugum hefur komið
fram ný þjálfunartækni, sem umbyltir
eldri skoðunum á hámarkssúrefnistöku
og notum. Þetta hófst í Svíþjóð fyrir
stríð og var kallað „Fartlek", eða „hraða
leikur“. Það er í því fólgið að hlaupa
ýmsar vegalengdir allt frá 100 metrum
upp í mílu, með um það bil %-hraða.
Svo geta menn jafnað sig að nokkru
leyti á stuttum tíma á milli hlaupanna
en síðan er æfingin endurtekin og það
allt upp í tíu sinnum.
Tilgangurinn með þessu er að venja
hlauparann við súrefnisskort og áreynsl
una, sem honum fylgir hvað eftir annað
og auka þannig á súrefnisflutninginn
bæði frá hjarta og lungum. Því betri
sem íþróttamaðurinn er og því ýtnari
sem þjálfarinn er því meira getur hlaup
arinn þolað af þessari meðferð. Til
þess að gera æfingar sínar ennþá erfið
ari, hljóp Zatopek þjálfunarhlaup sín
í hermannastígvélum. En hlauparar ann
ars staðar sem höfðu ekki orku Zatopeks
til að bera fengu bara blöðrur og of-
reyndu vöðva sína, er þeir reyndu að
stæla hann.
Að meðaltali eyddi Jim Ryun allt
að því þremur klukkustundum daglega
við þjálfun sem þessa. Stundum hljop
hann í hægðum sínum fyrir skóla-
tíma á morgnana, en geymdi erfiðustu
þjálfunina þangað til að áliðnum degi
Auðvitað útheimtir svona þjálfun mikia
einbeitni og mikinn viljastyrk, svo að
ekki sé sagt hörku, sem fáir íþrótta-
menn hafa til að bera. Fyrir nokkrum
árum var þessari hrossa-aðferð aðeins
beitt á vægara stigi við íþróttaæfingar
skóladrengja, sökum ótta við að ofreyna
hjartað og svo við ýmsa sjúkdóma. En
þarna hefði engar áhyggjur þurft að
hafa af því að áreynslan er endurtekin
rétt eins og barnaleikir. Iþróttamaður-
inn getur lítið líkamlegt tjón beðið,
enda þótt hann geti orðið leiður á
öllu saman, sé kerfinu klaufalega beitt.
Nýlega — og eftir því sem methaf-
Þrefaldur sigurvegari. Árlð 1952 vann
tékknenski hlauparinn, Emil Zatopek,
hið ótrúlega afrek að vinna þrjú gull-
verðlaun á Ólympíuleikunum — í 5000
metra lilaupi, 10000 metra hlaupi og
loks í maraþonhlaupinu. Hér sést hann
á lilaupabraut í París.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. október 1966