Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1967, Blaðsíða 4

I. Vandamálið nú á tímum: ÞÖrfin
6. Brýn þörf í mennta-
málum og víssndastarfsemi
Vesflings skemmtiferðamenn! —
Tungumál leiðsögumanna og leið-
sögubóka — Tungumá'l fræðimanna
og stúdenta — Tungumáil alfþjóða
vísindaþinga — Tungumál trúiboða
— Bókmenntamá'l.
að er ekki að ástæðuilausu að
tungumálalþörf ferðamanna vekur at-
fþygli-
Sá maður, sem aðeins er í skemmti-
ferðalagi bætir svo sem ekki neitt við-
skipti og efnahag landsins sem hann
kiemur frá. Þess vegna er í hans eigin
landi litið á hann með velþóknun eða
vanþóknun eftir því hvort landið er vel
stætt fjárhagslega og hve mikinn er-
ilendan gjaldeyri það hefur handlbæran.
Ameríka telur hentúgt að eyða dollur-
um erlendis, svo að aðrar þjóðir geti
notað þá til þess að kaupa vörur fram-
leiddar í Ameríku og hvetur þess vegna
Ameríkumenn til fer'ðalaga er.lendis.
Bretum finnst erfitt að afla þess erlenda
gjaldeyris, sem ferðamennirnir þurfa á
að halda, og þess vegna eru ferðalög til
útlanda litin óhýrum augum og gjald-
eyrishöft notuð til þess að stemma stigu
við hreinum skemmtiferðalögum.
En frá sjónarmiði gistiilandsins ber
Þorsteinn Þorsteinsson,
fyrrv. hagstofustjóri
þýddi
nærri ætið að skoða ferðamanninn sem
heillasendingu. Hann kemur með og
eyðir erlendum gjaldeyri, sem erfitt
hefði verið að afla án þess að skera nið-
ur innflutning. Þess vegna er ferða-
maðurinn boðinn velkominn.
Ef til vill er það ljósasti vottur um
hve kærkominn hann er, hversu allir
reyna að gera honum txL hæfis, að því
er tungumálið snertir. Mál hans er tal-
að nærri allsstaðar þar sem líkur eru til
að hann komi. Gristihússtjórar og veitinga
þjónar, dyraverðir og leigubílstjórar,
jafnvel ríkisstarfsmenn, tollþjónar og
lögregluþjónar leita eftir og fá kennslu
1 máli ferðamannsins. Leiðbeiningar-
merki eru sett upp á máli ferðamanne-
ins og matseðlar eru skráðir á því. Leið-
sögumenn fara með það af kunnáttu. í
frönskum leikhúsum er séð fyrir síma-
tækj um sem heyra má í enska þýðingu á
frönskum sjónleikum. Engin fyrirhöfn
er spöruð til þess að láta ferðamanninum
finnast hann vera heima hjá sér.
Ferðamaðurinn tekux venjulega allri
þessari greiðasemi með fullkomnu kæru-
leysi. Hann tekur við öllu sem honum
er boðið gjarna eða ógjama og gerdr
litla eða enga tilraun til að gera sömu
skil. Þetta leiðir að lokum til þeirrar
hyggju hjá íbúum gistilandsins, sem er
mjög útlbreidd þó að hún sé ramsibökk,
að ferðamenn séu einfaldir sérvitringar.
Hálfdulin fyrirlitning fyrir ferðamann-
inum, með gnægð peninga og skort á
eáfum, gægist oft fram gegnum vara-
þjónustu þá sem honum er sýnd.
Allt þetta breytist skyndilega ef ferða
maðurimn sýnir, að hann lætur sér veru-
lega umhugað um fólkið í landinu sem
hann heimsækir og menningu þess, en
það sést venjulega á því að hann getur
eða að minnsta kosti reynir að tala mál
þess. Og íbúarnir, sem menntað og við-
kunnanlegt fólk, keppist um að sýna
virðungu sína þessum þakkláta gesti,
þótt hann borgi það sem hann þiggur.
Það sem sagt hefur verið, á ekki ein-
ungis við um Ameríkumenn á ferðalagi
í Bvrópu, heldur um aila ferðalanga frá
öllum löndum og til allra landa. Löngu
áður en Amerikumeim vegna velmegun-
ar urðu mest áberandi meðal ferða-
manna þá voru Bretar það, en næstir
þeim voru, þó með nokkru millibdli,
Frakkar og Þjóðverjar. Reynsla þeirra
var alveg eins.
A. ftur heyrist hið venjulega við-
kvæði: „Ef þú ætlar að fara til útlanda,
þá lærðu erlend tungumál!“ Það er góð
ráðlegging, einkurn ef þú ætlar að fara
til eins lands. En nú orðið eiga menn,
fyrir mjög lágt verð, sem flestum er við-
ráðanlegt, kost á ferðalögum þar sem
töluð eru mörg tungumál — England,
Hiolland, Belgia, Þýzkaiand, Sviss, Ítalía,
eða Jamaica, Haiti, Kúlba, Curagao,
Brasilía, Argentína. Ef fara á eftir hinu
vel meinta og í sjálfu sér ágæta ráði
formælenda tungumálanna, þá verður
að læra að minnsta kosti fjögur tungu-
mál til undirbúnings einu sumarferða-
lagi. Þetta er venjulega of mikið fyrir
meðalferðamann, svo að hann setur
aftur traust sitt á gistihúsið og spjölddn
sem á er letra'ð „Enska töluð hér“. í
mesta lagi leitar hann aðstoðar Lingua-
pix, hjálparbæklings í ferðalögum með
myndum af því sem mann vantar og
benda má á. Það sem harm fer á mis við
með þessu lagi, er ef til vill hið bezta í
landinu, sam hann heimsækir. Hann sér
kaffihús, matsöluhús, næturklúbba (sem
eru mjög svipaðir um allan heim), eitt
safn eða tvö, nokkrar kirkjur og gamla
minnisvarða, nokkrar fegurðardísár á
leiksviði og mjög mörg herbergi í gisti-
húsum — ekki mikið meira en hann hefði
getað séð heima í Bandaríkjunum.
En ef hann getur blandazt saman við
Ibúana á einlhverskonar sameiginlegum
grundvelli, þá er allt öðru máli að gegna.
Þá sér hann raunveruleikann, loftslag og
svip landsins. En til þess þarf að kunna
málið. En getur hann kunnað mál allra
landanna, fjögra, fi-mm eða sex, sem
hann þýtur í gegnum eins og hvirfil-
vindur?
Ef til væri tungumál, sem væri sam-
eiginlegt fyrir hann og sérhvert þeirra
landa, sem hann kæmi í, þá mundi að
minnsta kosti tífaldast kostur á ánægju-
deigum viðræðum, ’-æðslu um staðlbundn-
ar aðstæður og vandamál, kynning á
menningu þjóðarinnar. Vegna vöntunar
á slíku timgumáli verður hann að leita
einhvern uppi, sem talar hans tungu.
E f fierðalagið er ekki eingöngu í
skemmtunars'kyni, svo sem ef ferðamað-
urinn er stúdent, bennari, fræðimaður
eða vísindamaður, sem ætlar að stunda
nám, kennslu, rannsóknir eða athug-
anir á vissu sviði, þá eru líkindi til, að
hann kunni eitthvað í tungumáli lands-
ins sem hann fier til. En í álfu eins og
Evrópu, þar sem eru mörg lönd hvert
Eftir dr. Mario A. Pei,
prófessor i rómÖnskum
málum við Columbia
University i New York
með sínu tungumáli, þarf ekki að fara
nema skemmtiferð um eina helgi til
þess að lenda í öðru landd þar sem ann-
að mál er talað. Jafnvel þótt menn kunni
eitt mál eða jafnvel fleiri, þá er sú kunn-
átta oft óful'lkomin og nægir ekki til
þees að hafa full not af kynnum milli
þjóða.
Fyrr á tímum fóru aðeins fáir menn,
aðallega af efnaðri stéttum, til náms
erlendis. Nú á dögum fara þúsundir af
stúdentum vorum til útlanda með náms-
styrki frá ríki eða einkastofnunum og
mörg þúsund útlendinga koma hingað.
Þeir eru allir menntaðir menn með
nokkra tungumálakunnáttu, en það er
litlum vafa bundið, að vandi þeirra
mundi minnka stórkostlega, ef til væri
sameiginlegt tungumál, sem allir töluðu
jafnauðveldlega sem móðunmál sitt.
★
T
-B. ungumálavandamálið er sérstak-
lega tilfinnanlegt á alþjóðlegum þingum
og fundum fræði- og vísindamanna, þar
sem notaðar eru allskonar tilfæringar til
þess að ráða bót á vandkvæðum þeim
sem tungumálafjöldinn hefur í för með
með sér. Á sumum þessum þingum eru
tvö, þrjú eða jafnv-el fjögur, fimm tungu-
mál viðurkennd fundarmál með kerfi
túlkana, þýðinga og ágripa, sem minnir
á Sameinuðu þjóðirnar í smækkaðri
mynd. Á öðrum er tilraun gerð til þess
að nota gervimál, svo sem esperanto eða
interlingua (hinu síðamefnda eru eink-
um talin til gildis ágrip af framlögð-
um ritgerðum, er lesa má þegjandi í
góðu tómi). Einn slíkur fundur, er hald-
inn var nýlega í Bandaríkjunum, tók
upp þá nýíhreytni áð hafa á reiðum hönd-
um leiðsögumenn og túlka á tíu tungu-
málum. Á öðrum, sem haldinn var í
Washington af læknum í hjartasjúkdóm-
um frá 50 löndum (þar á meðal Rúss-
landi og Júgóslavíu), var bæði ritaður
útdráttur á interlingua úr munnlega
fluttum ræðum og samtímis þýðing í
síma á ensku, þýzku og spænsku.
En öll þessi neyðarúrræði sýna aðteins
hversu vandamálið er knýjandi og sí-
vaxandi. Sama má segja um hina váð-
kunnu tiiLögu Sameinuðu þjóðanna
um notkun kjarnorku á friðartimum,
sem rædd Var í Genf með þátttöku 84
ríikisstjórna og hefur verið þess vald-
andi, að Sameinuðu þjóðimar hafa
neyðzt til að fara að vinna að atóm-
orðabók á 5 tunngumálum, þar sem í
rauninni verður að mynda ný orð á
spænsku, kínversku og mörgum öðrum
málum.
A meðan að heita mátti að vísindin
væru einskorðuð í höndum fárra vest-
rænna þjóða, þá var hugsanlegt að þeim
nægðu nokkur vestræn tungumál, með
eða án fulltingis gervimála, sem mjög
hneigjast f sðmu &tt sem þess! vestrænu
mál. En alU er þetta skyndilega að breyt-
ast við hina þróttmiklu framgöngu So-
vétsambandsins á sjónarsviðið í fullum
búnaði vísindanna. Og hvað verður þar
á ofan, þegar fleiri og fleiri nafnkenndir
vísindamenn birtast vor á meðal frá
löndum Asíu og Afríku? Sumstaðar hef-
ur verið tíðkanlegt að halda því fram, að
þar sem nútímavísindi hafi átt upptök sín
á vestrænum tungumálum, þá hljóti þau
um alla framtíð að halda áfram að styðj-
ast við þau, og að vísindamenn Indlands,
Kina og Japans, hvað þá heldur slaf-
nesku þjóðanna, muni ætíð framvegis
halda fast við ensku, frönsku og þýzku.
En ef þeir neita? En ef ríkin sem orðin
eru óháð vesturlöndunum á sviði vísinda
og tækni krefjast þess, að tungumál
þeirra fái viðurkenningu á vásindafund-
um, eins og sum þeirra hafa þegar feng-
ið á alþjóða stjórnmálaþingum? Á þá að
verða vísindalegur klofningur eftir
tungumálum, svo að uptpgötvanir og upp-
finningar vesturlandanna yrðu duldar
þjóðum austurlanda og öfugt? Ástandið
á sviði vísindanna virðist þarfnast, ef
til vill meir en á öðrum sviðum, sam-
eiginlegs tungumáls sem öllum sé til-
tækt.
■t\ sviði trúarbragðanna hefur
tungumálafjöldinn ávallt verið fullkom-
lega viðurkenndur. Ætíð síðan postulun-
um voru gefin fyrirmæli um að fara og
prédlika á ýmsum málum, hefur trúboðs-
starfið farið fram út um sveitir og þorp
og boðari orðsins numið tungu þess
staðar, sem hann var sendur til. Það
mætti jafnvel halda því fram að trúboð-
arnir væru fyrstu tungumálagarparnir,
því að mjög oft er það þeim að þakka
að til eru málfræðibækur, orðabækur og
biblíuþýðingar á mörgum lítt þekktum
tungumálum.
Það er samt athyglisvert, að þessir
sömu trúboðar, sem sögðu frá og lýstu
málunum sem þeir komust í kynni við,
gerðu sér líka f£ir um að útbreiða hið
viðurkennda tungumál eigin trúarbragða
eða trúflokks, að minnsta kosti við tíða-
gerðir. Latínan hélt með þessu móti á-
fram að útbreiðast eftir fall rómverska
rikisins, þar til áhrif hermar urðu jafn-
vel enn gagngerðari en þau höfðu verið
þegar heiminum var stjórnað af hinum
heiðnu Rómverjum. Sama má segja
um grísku en þó í minna mæli. Hin
mikla útbreiðsla arabísku er meira að
þakka trúbók Múhameðstrúar, Kóranin-
um, heldur en sigrum í hernaði, og san-
skrít Indverja komst til Tibet, Kína,
Japans og Indónesíu fyrir tilstilli Búdda-
trúboða.
Það er því augljóst, að jafnframt því
sem eitt af aukastörfum trúboðsins hef-
ur verið að veita tungumálategund trú-
boðsstaðarins viðurkenningu og sæmd,
þá hefur önnur sýslan þess, jafnrökrétt
en með gagnstæðum afleiðingum, verið
sú að útbreiða nokkur helztu tungumál
heims. Það er eins og hver megintrúar-
brögð, sem stefndu að því að verða alls-
herjartrúarbrögð, hafi leitazt við að
treysta aðstöðu sína á tungumálasviðinu
eins og á andlega sviðinu.
Þar sem þjóðtungan er víða orðin einn
veigamiesti máttur þjóðernisstefnunnar
nú á dögum, verður þess einnig vart á
trúmálasviðinu eins og annarsstaðar.
Þjóðartrúarbrögð Ihneigjast hvarvetna að
þvi að láta tíðagerðatungu sína víkja
fyrir þjóðtungunni. Þessa verður jafnvel
vart hjá hinni allra íhaldssömustu trúar-
bragðastofnun, rómversk-kaþólsku kirkj-
unni, þar sem komið hafa fram formæl-
endur þess að sleppa latnesku messunni
og nota í staðinn málið sem talað er á
hverjum stað. Aðrir hafa hinsvegar
svarað því til, að eftir þvi sem eining í
tungumáli þverri veikist hin andlega ein-
ing.
Hvaða afleiðingar mundi allþjóðlegt
tungumál hafa fyrir kirkjufélögin? Það
mundi áreiðanlega létta störf þeirra við
Framhald á bls. 6.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
12. febrúar 1967