Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1967, Blaðsíða 4

Guöbergur Bexgsson
Síðasta bók Guðbergs Bergs-
sonar, Tómas Jónsson,
Metsölubók, hefur vakið talsvert
umtal frá því hún kom út, þó hún
sé ekki beinlínis árennileg — eða
kannski vegna þess. Menn hafa
skeggraett um þessa nýstárlegu
skáldsögu og yfirleitt komizt að
þeirri niðurstöðu að hún sé gleði-
leg og tímabær nýjung í íslenzkum
samtíðarbókmenntum, hvað sem
líði ýmsum tyrfnum og torlesnum
köflum hennar. Því hefur jafnvel
verið fleygt að hér sé kannski kom-
in fyrsta íslenzka nútímaskáld-
sagan. Sé sú tilgáta rétt, sem ég hef
tilhneigingu til að halda, er samt
enganveginn verið að kasta rýrð á
það sem áður hefur verið skrifað á
Islandi né dæma þá höfunda sam-
tímans úr leik sem fara aðrar
leiðir og beita hefðbundnari stíl-
brögðum. Þeir gegna - eftir
áður sínu mikilsverða hlutverki,
að minnsta kosti þegar þeir
skrifa vel, því bókmenntunum er
það sízt ávinningur að allir fari í
sömu hjólför, enda er stíll hvers
höfundar sprottinn af persónulegri
nauðyn og á ekki að mótast af for-
skriftum annarra.
Hitt má öllum vera ljóst, að á miðri
tuttugustu öld eru uppi stefnur og
áhrifamiklir höfundar sem hver með
sír.um hætti leitast við að tjá hinn
flókna veiuleik samtímans þannig, að
þeir rjúfa öll viðtekin lögmál listsköp-
unar. Þetta hefur ekki einungis gerzt
1 myndlist, ljóðlist og tónlist, heldur
einnig í leiklist og skáldsagnagerð. Við
höfum lítillega kynnzt við svonefndar
absúrd eða fjarstæðukenndar leikbók-
menntir á leiksviðum höfuðstaðar-
ins, bæði þýdd verk og frumsamin, en i
skáldsagnagerð hefur þessi stefna eða
aðferð eða hvað nú á að kalla hana ekki
birzt á fslandi fyrr en með fjórðu bók
Guöbergs Bergssonar.
Jr að mun vera nokkuð almenn
ikoðun að absúrdismi eða fjarstæðu-
♦
Jorge Luis Borges
bókmenntir svokallaðar séu sprottnar
af fordild og afkárahætti nokkurra
sérvitringa sem ekki geti hugsað eða
hagað sér eins og fólk flest. Þeirra ær
og kýr séu að ganga fram af fólki,
rugla það í ríminu, gera þá hluti flókna
og torkennilega sem í eðli sínu séu ein-
faldir og auðskildir. Þegar þannig er
ályktað er í rauninni verið að einangra
bokmenntix og aðrar listir frá því lifi
sem við lifum öll dagsdaglega. Fyrir
hundrað árum hefði sá heimur, sem við
byggjum, ekki einungis verið talinn
fuJikomlega fjarstæður út frá öllum þá-
gildandi lögmálum og hefðum, heldur
hefðu þeir menn með vissu verið álitn-
ir Klepptækir sem hefðu látið sér til
hugar koma, að allt sem þá var öruggt
og óhagganlegt ætti eftir að verða af-
stætt og rótlaust. Núlifandi kynslóðir
hafa orðið að taka þeim undrum og stór-
merkjum eins og sjálfsögðum hlutum,
að sálarfræðin, iíffræðin. eðlisfræðin og
efnafræðin legðu f rúst heimsmyndina
sem afar okkar og ömmíur töldu eilífa
og óbreytanlega. Tími og fjarlægðir
eru orðin svo gersamlega afstæð hug-
tök, að við höfum tæplega áttað okkur
á því enn, út í hvílíkt kviksyndi óviss-
unnar mannkynið er komið.
Samt heimta menn það enn af bók-
menntunum, að þær lýsi manninum og
kjörum hans í nútímanum eins og ekk-
ert verulegt hafi gerzt síðan Flaubert,
Jar.e Austen, Tolstoí eða Ibsen sömdu
snilldarverk sín. Slíkar kröfur eru vit-
anlega út í hött, enda falla þær á dauf
eyiu þeirra lisíamanna sem eru stað-
ráðnir í að tjá og túlka samtíð sína með
eins næmum, sannferðugum og yfir-
gripsmiklum hætti eins og þeir hafa
gáfur og upplag til.
c,
éu bókmenntirnar ekki öðrum
þræði spegill þess mannlífs sem lifað
að gera það með hefðbundnum hætti,
tjá fjarstæðurnar í skynsamlegu og
rökrænu samhengi, en með þvi móti
kemur gjarna fram tvískinnungur
sem rýrir verk þeirra eða jafnvel
ógildir þau: form og innihald stangast
á. Þeir beita með öðrum orðum rökleg-
um formúlum skynsemistefnunnar á
átjándu og nítjándu öld til að tjá alger-
lega órökrænar og fjarstæðar stað-
reyndir atómaldar.
Fjarstæðubókmenntirnar svonefndu
leitast á hinn bóginn við að höggva á
þennan hnút með þvi að túlka fáranleg-
an heim í fjarstæðukenndu formi,
þannig að form og inntak verði sam-
verkandi, myndi einsteypta heild. Það
er því hvorki fordild né sýndar-
mennska sem knýr marga unga höf-
unda til að ganga á svig við eldri hefð-
ir eða beinlínis brjóta þær niður, held-
ur eðlislæg nauðsyn sem á rætur sínar
í ástandi veraldarinnar eins og hún er
er hér og nú, hafa þær týnt nokkru af
safa sínum og vanrækt eitt af brýn-
ustu verkefnum sínum. Þeim er á herð-
ar iögð sú afar torvelda kvöð að gera
þau sannindi nútímans með einhverjum
hætti gild og hugtæk, að enginn hlutur
er sem hann sýnist, engin staðreynd ein-
hlít eða óhagganleg. Þeim er í raun
réttri æt.lað að tjá þau að margra dómi
óvæntu tíðindi, að heimurinn sjálfur,
okkar gamli og þrautreyndi heimur, er
orðinn absúrd, fáránlegur, út frá öllum
mannlegum miðum. Flest gömlu verð-
mætin hafa verið vegin á nýjum vogar-
skálum og léttvæg fundin, öll hlutföll,
andleg jafnt og efnisleg, hafa rask-
azt. í sannleika sagt virðist ekkert
framar fullkomlega öruggt nema
andráin sem er að líða. Fortíðin er föls-
uð, upplogin, undirorpin sundurleit-
ustu túlkunum og skilgreiningum; fram-
tíðin hangir á bláþráðum Sprengjunn-
ar og siðblindra valdamanna.
Hvernig verða þessar uggvænlegu að-
stæður túl'kaðar á gildan og sannfær-
andi hátt? Ýmsir höfundar hafa reynt
nú og verður um fyrirsjáanlega fram-
tíð.
Eg held menn verði að gera sér
einhverja grein fyrir þessum sannind-
um, sem að sjálfsögðu eru afstæð eins
og allt annað, ef þeir ætla að gera sér
mat úr skáldverki eins og Tómasi
Jónssyni, Metsölubók. Ég fæ að
minnsta kosti ekki betur séð en Guð-
bergur Bergsson sé að leitast við að
túlka þau nútímalegu alheimssannindi,
að allt sé á hverfanda hveli, allar stað-
reyndir afstæðar, öll hugtök fljótandi,
allt mannlíf kös af meira og minna
merkilegum smámunum og tilviljun-
um.
Eitt megineihkenni þessarar skáld-
sögu er tímaleysi hennar. Tíminn eins
og við höfum vanizt að hugsa okkur
hann hefur verið þurrkaður út, þannig
að allir hlutir virðast gerast samtímis:
fortíð, nútíð og framtíð verða einn alls-
herijarkokkteill. Samfara upplausn tím-
Framhald á blaðsíðu 6.
Samuel Beckett
Sigurður A. Magnússon:
WHMimiB
og Tómas Jónsson, Mefsölubók
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. apríl 1967.