Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 9
Grein um Árna Ólafsson Skálholtsbiskup 1413—1425
sem kallaður var hinn mildi —Eftir Jónas Guðlaugsson
upp bréf sín í lögréttu; játuðu allir
menn honum hlýðni, lærðir og leikir
fyrir norðan og sunnan. Söng hann hina
fyrstu messu upp á Þorláksmessu heima
í Skálholti. Litlu síðar reið hann heim-
an fyrst niður til Sunda (þ.e. til Viðeyj-
ar eða Hólmakaupstaðar (Efferseyjar).
Skip hans hefur líklega verið komið
til hafnar í Sundum), og þaðan norður
um land til Hóla. Tóku allir Norðlend-
ingar hann yfir sig með góðum vilja,
bæði lærðir og leikir, og veittu honum
hlýðni sem réttum biskupi. Kom hann
svo heim aftur með miklum fjárafla,
bæði brennds silfurs, smjörs og sláturs,
í Skálholt“. Frásögn þessi leiðir okkur
í sannleikann um að herra Árni hafi
allt andlegt og veraldlegt vald í höndum
sér í landinu, var visitator Niðaróss
erkibiskups og innheimti tíundir Munk-
lífsklausturs af Vestmanneýjum einni
mestu verstöð landsins og skuldir
Björgvinjarmanna sem hafa ekki verið
svo fáar fyrir brennivínskúta. Mun lík-
lega aldrei hafa verið valdameiri mað-
ur á íslandi. Árni biskup kemur siglandi
á sínu eigin skipi, sem sýnir framsýni
hans í frarfir sjálfs síns og stólsins.
í norðurferðinni, sem getið er hér að
framan auðgast hann stórum og flytur
silfur, smjör og sléítur til Skálholts og
í þeirri ferð hpndlögðu þau Benedikt
Brynjólfsson frá Ökrum og Margrét
Eiríksdóttir frá Svalbarði Árna biskupi
það allt fé er Margrét erfði eftir sonu
Steinmóðs ríka prests Þorsteinssonar, er
voru systursynir hennar. Var bréfið gert
að Munkaþverá 22. ág. 1415 og voru
þar vottar Jón Bjarnason (líklega sá
er 1430 tók við Möðruvallaklaustri),
Loftur bóndi Guttormsson og fleiri, en
erfðir þessar höfðu valdið miklum deil-
um, sem verður hér ekki rakið. Þá þáði
Árni biskup veglega veizlu að Auð-
brekku í Hörgárdal hjá Kristínu dóttur
Björns Jórsalafara og Þorleifi Árnasyni
manni hennar. Þann 5. nóv. heima í
Skálholti gerir Oddur leppur lögmaður
próventu samning við Árna biskup, var
Oddur þó síður en svo á faraldsfæti, en
þótti hið harðasta yfirvald hérlendis
og dæmdi fólk margt til aflífunar, kann
vera að hér sé einhverskonar sættar-
gerð á milli lögmanns og biskups á ferð-
inni. Árni biskup var sagður yfirlætis-
maður mikill, hefur hann viljað nota
silfurafla sinn. í Nýja annál 1416 segir
svo: „Þennan vetur lét biskup Arni
smíða stéttarker, það er vó IX merkur
silfurs og margt annað lét hann smíða.
Kom upp eldur að Höfðárjökli (Kötlu)
og brenndi mikinn dal í jökulinn varð
þar af öskufall mikið, svo lá við skaða“.
Á vísitasíuferð sinni um vesturland
1416, gerðist það á Reyk'hólum við
Breiðafjörð 9. ág., að Ari Guðmunds-
son bóndi þar (faðir Guðmundair ríka
þar) handlagði Árna biskupi • til eign-
ar 22 hundruð sem Magnús Hallsson
var skyldur (skuldugur) Ara fyrir jörðu
í Hjarðardal, vottuðu það Þorkell prest-
ur bróðir Árna biskups, Auðunn Salo-
monsson (á Hvanneyri) og Þorkell
Magnússon löngu síðar að Stafholti í
Stafholtstungum bréf gert 8. febr. 1421.
Þegar biskup var heim kominn í Skál-
holt samþykkti hann próventugjöf Arna
Helgasonar til Helgafellsklausturs, jörð
á Látrum í Aðalvík og að Höfða í
Grunnavík gjörð við Vermund ábóta
(sem dó þetta ár) voru vottar biskups
Loftur Guttormsson, Gunnar Guð-
mundsson og enn fleiri. Loftur skáld
Guttormsson virðist hafa verið í mik-
illi virðingu hjá biskupi, hér á undan er
hann tvisvar nefndur bréfvottur hans.
Árni stóð og fyrir sætt á milli Lofts
og Halls Ólafssonar, en þeir áttu báðir
aætur Páls Þorvarðssonar hirðstjóra-
umboðsmanns á Eiðum í Eiðaþinghá.
Hafði Hallur haft umboð og fjárvarð-
veizlu Ingibjargar konu Lofts, galt Arni
biskup stórfé fyrir Hall, sem hefur
skuldað Lofti heimanmund konu hans,
gæti þetta bent á skyldleika við Hall
og gæti hann alveg eins verið í móður-
Innsigli Eiriks konungs af Pommern,
vinar Árna biskups.
ætt sem föðurætt (sjá hér á framan).
Árið 1417 var Árni biskup ekki at-
hafnalaus. Þá lét hann gera monstran-
cium (geymsluílát undir helga dóma)
og silfurbolla, þann er vó XI merkur og
kallaður var Gestumblíður.
á lét hann smíða 4 ölturu í Skál-
holtsdómkirkjiu umfram þau er áður
voru og bæta staðinn víða; þótti mörg-
um það gert með hrapaði eða flaustur-
lega. Gerðl á þessu ári hríð mikla laug-
ardaginn fyrsta í þorra um allt ísland
og hraktist bæði menn og fénaður. Heil-
agur Antoníus gerði þá fagra jartegn
þeim manni, er hann ákallaði sér til
hjálpar í sömu hríð fyrir norðan land.
Var þá kominn til landsins Ivent Sasse
og bað um peninga vegna heilags An-
tonii; vikust þar allir vel undir. Var
veturinn 1417—18 kallaður Bónavetur
fyrst kongsbón, er herra Árni biskup
fylgdi fram, þá sýslumannsbón, þá próf-
astsbón, og margar aðrar kröfur og
beiðslur biskupsins við almúga. Sat
biskup stundum að Hólum en stundum
í Skálholti. Er það í frásögn fært, að
Árni biskup reið á degi frá Skálholti
á hjarni um veturinn norður Kjöl að
Hólum í Hjaltadal. Var hann um morg-
un í Skálholti við óttusöng, en kom
til Hóla fyrir aftansöng þá hringt var til
Salve Regina (lofsöng til Maríu guðs-
móður). Ber frásögn þessi þann vott
að Árni biskup var vel að manni og þá
á bezta aldri. Á hvítasunnu 1418 var
herra Árni staddur á Hólum og gjörði
þá bréf þar um próventugjörning við
Ástríði Jörundsdóttur var og gjört
kaupbréf með samþykki Astríðar þess-
arar millum Árna biskups og Sveins
Hallvarðssonar bónda hennar þar með
seldi Sveinn biskupi jarðirnar Borg og
írafell í Tungusveit báðar fyrir fimmtíu
hundruð, en Árni fékk honum aftur Ríp
í Hegranesi fyrir fjörutíu hundruð og
tíu kúgildi. Gaf Sveinn hér um stað-
festingarbréf. Þá kvitteraði Árni bisk-
up Loft Guttormsson ríka fyrir þá pen-
inga er hann var konungi skuldugur í
reikningi vegna Ingibjargar konu sinn-
ar síðan Páll faðir hennar hafði hirð-
stjóra umboð fyrir Vigfús ívarsson
hirðstjóra. Þá handlagði Þorkell Magn-
ússon Árna biskupi jörðina Bakka í
Bæjarþingum (Hvítárbakka); mun það
vera sami Þorkell, sem er hér áður
nefndur vottur að Stafholti. En Kol-
beinn Þorgilsson handlagði biskupi jörð
í Þingnesi. Vottuðu það Auðunn Salo-
monsson, Þorsteinn Ólafsson, Snorri
Torfason og fleiri. Þá var gert um
sumarið í júlí kvittunarbréf útaf and-
virði Barðs t.il Brands Halldórssonar og
á laugardaginn næsta eftir Þorláks-
messu gaf Árni biskup í Skálholti, um-
boðsmaður heilagrar Hólakirkju og
visitator yfir allt fsland, Páli Runólfs-
syni sýslumanni í Bjarnarnesi með öllu
kvittan, frjálsan, liðugan og ákæru-
lausan fyrir sér og eftirkomendum sín-
um og svo konungs hirðstjórum og um-
boðsmönnum með því hann hefði gjört
fullan reikning af Rýseyri, landskuld-
um, konungssýslu og umboði biskups, er
Páll hafði millum Jökulsár og Norð-
fjarðar.
V ið árið 1419 segir í Nýja annál:
„Reið herra Árni biskup um Austfirð-
ingafjórðung allan um veturinn og aft-
ur hið nyirðra um Norðlendingafjórðung,
svo til Borgarfjarðar og heim aftur í
Skálholt. Aflaði herrann þá enn stór-
peninga sem oftar“. Er líklegt að Arni
biskup hafi farið um Austfirðingafjórð-
ung haustið 1418 og allt fram á vetur,
síðast í október er hann staddur að
Ási í Kelduhverfi á suðurleið, þó mælir
ekki neitt á móti að Arni hafi getað
farið um Austfirðingafjórðung veturinn
1419 ef góð veðrátta hefur haldizt.
Bréfagerð Árna biskups í Ási var gerð
laugardaginn næsta fyrir allraheilagra-
messu, gaf hann Finnboga Jónssyni
sveini sínurn kvittunarbréf fyrir sextíu
hundruðum sem Finnbogi var honum
skuldugur. Anno 1419 það fræga ár er
skírdagshríð kom hér á landi og braut
25 ensk skip og fórust allir menn. Sigldi
það sumar herria Arni biskup burt á
þeim knerri, er hann sjálfur átti og
lét út í Vestmannaeyjum. Áður hafði
hann skipað séra Þorkel líklega bróður
sinn og prest í Reykholti officiales
Skálholtsbiskupsdæmis og var hann
officiales til 1430. Ráðsmaður í Skál-
holti var séra Einar Hauksson merkur
maður (d. 1430). Kom Arni biskup með
heilbrigðu til Björgvinjar. Var þar fyrir
Jón Tófason Hólabiskup búinn til ís-
lands, hittust þeir biskupar þar. Gaf
Árni Jóni biskupi krossinn Glæsi að
skilnaði og enn fleiri þing önnur; þótti
þau þó varla gefin honum. Jón Tófa-
son (Tribuonis) var förumunkur skip-
aður Hólabiskup 23. des. 1411 af Jó-
hannesi páfa XXIII og er nú fyrst að
halda til íslands. Árni biskup hverfur
nú burt að fullu frá Islandi og þau
5 eða 6 ár sem hann á eftir ólifuð dvelur
hann erlendis. Árna biskups er næst
getið að hann er staddur í Saxakaup-
þingi (Saksköbing) á Lálandi ásamt
biskupunum Jóhannesi í Hróarskeldu,
Ásláki í Björgvin, Tómasi í Orkneyjum
og Andbirni á Hamri og hlýða þar á
messu 10. júní 1420 og vígja þar altari
Ólafs konungs í Pálskirkju á staðnum
og skrifa bréf sem inniheldur loforð
um 40 daga aflát íbúum biskupsdæma
sinna gegn annarri þjónustu. Þann 22.
júní 1420 hjá Vestenskógskirkju á Lá-
landi er staddur þar Árni biskup ásamt
öðrum prelátum og hefðarmönnum og
gert þar bréf, þar sem herra Arni Ód-
afsson biskup í Skálholti lýsir því yfir,
að hann skuldi Eiríki konungi af Pom-
mern þrjú þúsund góða fullekta gamla
enska nóbela (peninga), eða jafnmikið
í öðrum reiðupeningum upp í gjöld
kon-ungs af íslandi um sjö ár, er biskup
var umboðsmaður hans, og skuldbindur
hann sig til að hafa greitt þetta fé
fyrir Mikjálsmessu næsta ár og ganga
fimm menn í ábyrgð fyrir skuldinni.
Lofar Árni biskup að fara til Björg-
vinjar og vera þar, þar til skuldin
hefur verið greidd. Þeir sem gengu í
ábyrgð voru: Jónis Jakobsson prófastur
í Hróarskeldu, Andrés Jakobsson, Bene-
dikt Pogvisk, danskir aðalsmenn, As-
lákur biskup í Björgvin, og Andbjörn
biskup í Hamri. Árni biskup er því
þarna settur í nokkurskonar skulda-
fangelsi í Björgvin, þar var hann einnig
næst gjöldum frá íslandi, hefur hon-
um fémildin verið dýr. Líklega hefur
hann þó greitt konungi fé þetta, því
sagnir eru að hann hafi andazt við hirð
Eiríks og hirðmenn svikið hann. Árna
er enn einu sinni getið þetta ár 1420
í bréfi til Martinusar páfa V út af breyt-
ingu á regluhaldi Munklífsklausturs í
Björgvin. Er Andbjarnar bisk. á Hamri
Framhald á bls. 14
Lybika var höfuðstaður Hansasambandsins á þeim tíma er Arni tók biskupsvígslu.
9. júlí 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9