Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 11

Benedikt Gröndal
AMERÍKU-FARGANIÐ
SÍÐARI HLUTI - Eftir Árna Óla
MR MRTAST STÁLIH STIHH
Tveir stórgáfaðir og merkir menn, Benedikt Gröndal,
skáld og Jón Ólafsson, ritstjóri, lentu heldur betur í
harki út af hinu viðkvæma vesturfararmáli og voru
bæklingar þeirra lesnir með áfergju í Reykjavík, en þar
á eftir fylgdu málaferli á báða bóga.
J ón hafði stefnt dr. Þorvaldi Thor-
orddsen til að bera vitni og lagði fyrir
hann þrjár spurningar, er voru á þessa
leið: 1. Hvort hann hafi séð nokkuð í
náttúrufræðilegum ritum Gröndals
frumritað, er hafi nokkra verulega vís-
indalega þýðingu; 2. hvort hann hafi
ekki orðið var við stórkostlegar vísinda-
legar villur í þessum ritum; 3. hvort
rit þessi eigi séu að mestu eða öllu leyti
samtíningur úr ritum annarra, eða fræði-
bókum.
Dr. Þorvaldi fannst það ekki vísinda-
heiðri sínum samboðið að svara slík-
um spurningum í meiðyrðamáli, sem
hafið var út af Vesturheimsferðum.
Hann neitaði því að svara. Þá úrskurð-
aði dómarinn að hann væri skyldugur
til þess, en dr. Þorvaldur áfrýjaði þeim
úrskurði til yfirréttar og vann það mál,
því að yfirréttur féllst á þá skoðun
hans, að svörin mundu ekki geta haft
minnstu þýðingu fyrir úrslit aðalmáls-
ins. Hafði Jón Ólafsson svo ekki annað
upp úr þessu en vera dæmdur í 12
króna málskostnað fyrir yfirdómi.
X máli sínu krafðist Jón þess að
ýmis ummæli í bæklingum Gröndals
yrði dæmd dauð og ómerk, hann yrði
dæmdur til refsingar (fangelsis eða
sekta) og skaðabóta fyrir mannorðs-
spjöll, 1000 krónur að minnsta kosti.
Kröfum þessum hafnaði yfirréttur al-
gjörlega, og sama hafði undirréttur
gert. Jón bafði og kært ýmis ummæli
um útflutningsagenta í ritlingum Grön-
dals, en honum hafði láðst í fyrstu að
kæra þau fyrir sáttanefnd og var þess-
um kærum því vísað frá dómi. Þá voru
eftir kæruatriðin út af því sem Grön-
dal hafði sagt um vesturfara og þá
einkum hina „fáu af svokölluðum
menntaða flokki“, sem Jón kvaðst verða
að taka til sín. Um það sagði dómur-
inn: „Áfrýjandi (Jón Ölafsson) er ekki
nefndur á nafn í ofannefndu riti stefnda,
enda hefir hann neitað að hann hafi
átt við Jón, og jafnvel haldið því fram
að sér hafi ekki komið hann til hugar
er hann samdi ritið. — Þegar nú litið
er á rit Benedikts Gröndals í heild
sinni, þá virðist það vera samið í þeim
tilgangi að reyna að stemma stigu fyrir
mannflutningum héðan úr landi, en
ekki í þeim tilgangi að meiða neinn
mann, og að því er snertir ummæli hans
um vesturfara, sérstaklega þetta: „að
þeir verði að skoðast sem uppgjafa-
hræður, er lagt hafi árar í bát og yfir-
gefið þá, sem berjast fyrir frelsi og
fósturjörð", þá geta þau ekki hafa ver-
ið rituð til áfrýjanda, sem fyrir mörgum
árum er kominn heim aftur, og allmörg
ár hefir verið alþingismaður, og um
hann verður ekki sagt, að ‘hann hafi
lagt árar í bát o. s. frv., og hafði hann
því enga ástæðu til að taka þau til
sín. — Dæmdi yfirréttur því Gröndal
sýknan af kærum og kröfum Jóns.
S vo var mál Gröndals gegn Jóni.
í dómsforsendum komst yfirréttur svo
að orði, að „ritlingur Jóns Ölafssonar,
sem málið er risið úr, beri það ljóst
með sér, að hann er saminn í því skyni
að óvirða, ófrægja og gjörsamlega að
hnekkja virðingu Gröndals og mann-
orði, og ummæli þau, sem eru í honum
viðhöfð um Gröndal, eru svo freklega
meiðandi og óvirðandi, sem mest má
verða, og höfundurinn engin rök fært
að því að þessi ummæli eigi við neitt
að styðjast, að því einu undanskildu,
að hann virðist hafa fært sönnur á
(líklega með vitnaleiðslunni) að
drykkjuskapar óregla Gröndals hafi gef-
ið tilefni til, að hann sleppti kennara-
embætti sínu.“ Öll 'hin önnur meiðandi
ummæli í ritlingi Jóns um Gröndal
voru því dæmd dauð og ómerk. — Síðan
var Jón dæmdur til þess að greiða 400
kr. sekt til landsjóðs, ennfremur 10
krónur til landsjóðs fyrir að hafa ekki
mætt löglega kvaddur fyrir sáttanefnd,
og 30 krónur í málskostnað fyrir undir-
rétti, en málskostnaður í yfirrétti var
látinn falla niður, vegna þess að Grön-
dal (eða Agli bróður hans, sem fór
með málið fyrir hans hönd) hafði láðst
að gera kröfu um málskostnaðar-
greiðslu.
Þá kom mál það, er Sigfús Eymunds-
son útflutningsstjóri hafði höfðað á
hendur Gröndal. Krafðist Sigfús þess,
að ritlingur Gröndals væri dæmdur
ómerkur, Gröndal dæmdur til hegningar
og 20.000 króna skaðabóta handa sér
fyrir mannorðsspjöll. Nefndi hann sjö
atriði í bæklingnum, er hann taldi
ærumeiðandi fyrir sig og sér til fjár-
haglegs tjóns. Auk þess krafðist hann
þess að Gröndal yrði dæmdur til að
greiða allan málskostnað. — Landsyfir-
réttur taldi að bæklingurinn væri ekki
þannig ritaður að bann í heild sinni, eða
allur væri meiðandi fyrir Sigfúis sem
útflutningsstjóra; kæmi því ekki til
mála að ómerkja bæklinginn. Um aðeins
tvö af þeim atriðum í bæklingnum, er
Sigfús taldi aðdróttanir til sín, var rétt-
urinn honum samdóma. Annað atriðið
var það, að agentar fengi einhverja til
þess að skrifa hrósbréfin um Ameríku,
en hitt var um slæma meðferð á fólki
í flutningaskipi. Dæmdi rétturinn þessi
ummæli dauð og ómerk, en Gröndal að
gjalda 50 kr. sekt fyrir þau til land-
sjóðs og 20 kr. í málskostnað. — Um
20.000 króna skaðabótakröfu Sigfúsar
sagði rétturinn: „Með því að engin
sennileg rök eru leidd að því, að hinn
átaldi ritlingur hafi bakað Sigfúsi Ey-
mundssyni atvinnumissi, gjaldtrausts-
rýrnun eða fjártjón á annan hátt, þá
verður skaðabótakrafa hans ekki tekin
til greina“.
annig lauk þá þessum málaferl-
um. Allir málsaðiljar munu hafa verið
mjög óánægðir. Þeim hafði ekki orðið
annað ágengt en að fá öll hin kærðu at-
riði dæmd dauð og ómerk, með öðrum
orðum að þau væri staðlausir stafir, sem
ekki væri eftir hafandi. Og hvað var
unnið við það? Bæklingarnir höfðu
dreifzt um land allt, voru í höndum
manna, og aðrir kepptust um að fá
þá léða til að lesa þá. Letrið á
þeim atriðum, sem dæmd höfðu ver-
ið „dauð og ómerk“ var jafn skýrt
og skilmerkilegt eins og þegar það kom
úr prentsmiðjunum. Og ef til vill sótt-
ust menn mest eftir að lesa þau orð,
sem dómendur höfðu gert fræg með
því að dæma þau „dauð“. Þau voru lík-
lega hið „lifandi" orð fyrir þá, sem sótt-
ust eftir að ná í bæklingana.
Ameríkufarganinu laúk því eigi með
málaferlunum. Aldrei hafði verið meira
um það talað í landinu en eftir mála-
ferlin. Og þegar fram liðu stundir tók
að magnast drjúgum andúðin á hóp-
ferðum manna vestur um haf, andúð
á „agentunum" og „útflutningsvélinni".
Svo virtist því sem Gröndal hefði sigr-
að.
ICanadastjórn hafði marga agenta
til þess að ná fólki héðan, og yfir þeim
öllum var Baldvin Baldvinsson, sem
seinna varð ritstjóri Heimskringlu. Var
altalað hér á landi, að hann fengi hjá
stjórninni 5 dollara fyrir hvern íslend-
ing, sem vestur kæmi. Nú kom Baldvin
til Reykjavíkur 1893 og með honum
Sigurður Kristofersson, báðir í þeim
erindum að hvetja menn til að flytjast
vestur. Og eitt síðkvöld í öndverðum
marzmánuði boðuðu þeir til fyrirlestra
Jón Ölafsson
um Kanada í Góðtemplarahúsinu. Safn-
aðist þangað múgur og margmenni, og
jafnskjótt sem þeir ætluðu að taka til
máls upphófst ógurlegur pípnablástur,
hark og háreysti. Var þvi ekki annað
vænna fyrir þá en setjast og bíða þess
að eitthvað sljákkaði í flokknum. Jafn-
skjótt og hljóð fékkst, gerðu þeir sig
líklega til þess að taka til máls, en þá
fór á sömu leið. Gekk á þessu í þrjá
stundarfjórðunga, og sáu þeir þá sinn
kost vænstan að laumast út um bak-
dyrnar og læðast heim í náttmyrkrinu,
með uppbretta kraga og slútandi hatta.
Mælt er að um 200 manns hafi verið
í húsinu.
Þremur árum seinna kom hér Vestur-
íslendingur, sem Wilh. Paulsson hét og
var agent fyrir Kanadastjórn. Hann
ætlaði að halda fyrirlestur um Kanada
í Góðtemplarahúsinu, en allt fór á sömu
leið og fyrr. Húsið fylltist, aðallega af
unglingum, en hann gat aldrei tekið ti/.
máls fyrir pípnablæstri og óhljóðum,
svo hann varð að gefast upp. Þetbi
mæltist að vísu misjafnlega fyrir, Si
svona var andinn í Reykvíkingum þá
Yfirleitt höfðu þeir alltaf verið í
móti vesturferðum og fáir farið héðan.
Og þegar Vesturheimsferðunum linnti,
þá beindust þessir „þjóðflutningar" til
Reykjavíkur. Hún tók á móti þeim og
hélt hinum óánægðu kyrrum í landil u.
9. júlí 1967
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 11