Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 14

WILLIAM MORRIS
Framhald af bls. 4
um leiðtoga hinnar svokölluðu „Pre-
Raphaelite" listastefnu, en hún mið-
aði að því, að málaralistin sneri til að-
ferða þeirra listamanna, sem voru uppi
áður en ítalski málarinn Raphael og
fylgismenn hans leiddu hana afvega.
William heimsótti vin sinn oft og komst
í kynni við Rossetti, sem tókst að telja
honum trú um, að hann væri einnig
efni í málara. f>ví ákvað William að
hætta byggingarlistarnámi og settist að
í Lundúnum til þess að vera nemandi
hjá Rossetti eins og Burne-Jones, og
þeir vinirnir leigðu íbúð saman.
Nýja námið gekk heldur seint, enda
tókst William aldrei að ná fullkomnu
valdi á mannamyndatækni, þótt hann
yrði snillingur að teikna og mála blóm
og allskonar mynztur og skreytingar.
Samt sem áður var hann einn í hópi
listamanna, er tók að sér að skreyta
samkomusal stúdentafélagsins í Oxford
með myndum úr riddarasögunum
„Morte d’Arthur". Svo nákvæm var
þekking hans á miðöldum, að hann lét
smíða fyrir sig brynju og hjálm sem
fyrirmynd, og svo harðánægður varð
hann með árangurinn, þegar hertygin
komu, að ekki var um annað að ræða
en hann sæti við borðið þetta kvöld
albrynjaður.
En þeir félagar áttu aðra fyrirsætu,
fyrir utan William í brynju hans; kvöld
eitt höfðu Rossetti og Burne-Jones farið
í leikhúsið saman í Oxford, og í næstu
röð fyrir eftan þá sat fallegasta stúlk-
an, sem þeir höfðu nokkurn tíma séð.
Þetta var Jane Burden, álitin ein feg-
ursta kona sinna daga, og Rossetti hafði
tekið hana tali og fengið hana til að
sitja fyrir. Ekki leið á löngu áður en þau
William felldu hugi saman, og einu
ári seinna giftust þau.
Nú ákvað William að byggja hús
samboðið konu sinni og fékk 'hóp af
vinum, fyrrverandi starfsbróður frá
arkítektsskrifstofunni og aðra lista-
menn, ekki aðeins til að teikna og
skreyta húsið, heldur einnig að teikna
og smíða húsgögn og allskonar búsáhöld,
þar sem William fannst þau, sem til
voru í búðunum, fyrir neðan allar hell-
ur. „Red House“ — Rauða húsið, en
það hlaut nafnið vegna rauðu múrstein-
anna, sem voru óvenjulegt byggingar-
efni í Englandi þeirra daga — var
raunar fyrsta stórlistaverk Williams, og
meira en það, það var upphaf lífsstarfs
hans, því að afleiðing þessarar sam-
vinnu var sú, að hann stofnaði fyrirtæk-
ið „William Morris & Co.“, sem tók að
sér alla húsaskreytingu og kirkjuskreyt-
ingu, að búa til húsgögn, búsáhöld, ílát,
gluggatjöld, gólfteppi og fleira, auk
þess að skera myndir í stein eða tré,
skreyta leður og skrautrita. En eitt
undirstöðuatriði í öllu þessu starfi var
það, að svo framarlega sem hægt væri,
skyldu hlutverk listamanns og fag-
manns sameinuð í náinni samvinnu, eða
helzt í einum og sama manninum, eins
og þegar William sjálfur átti í hlut.
Hér er aðeins tóm til þess að nefna
þessa fjölbreyttu og mikilvægu starf-
semi Williams, sem átti svo ríkan þátt
í að gjörbreyta svip heimilislistanna og
afstöðu manna til þeirra, ekki aðeins
í Englandí, heldur einnig á öllum Vest-
urlöndum. Um leið ber að geta afreks
hans sem skálds, enda var það einnig
umtalsvert, þrátt fyrir allar fram-
kvæmdir hans á myndlistarsviðinu.
„Oxford and Cambridge Magazine“
bræðralagsins entist ekki nema í eitt
ár, en William hafði þegar gefið út
ljóðabók „The Defence of Guenevere“,
sem fékk mjög góða dóma, og höfuð-
skáldin Robert Browning og C. A.
Swinburne höfðu báðir miklar mætur á
kveðskap hans. Árið 1867 birtist „The
Life and Death af Jason“, langt sögu-
ljóð eftir forngrísku sögunni um hið
gullna reifi, og með því hlaut hann
undir eins almenna viðurkenningu og
vinsældir. Hann er talinn af mörgum
bezta söguljóðskáld Englands, sem ort
befur frá tíð 17. aldar skáldsins Dry-
dens, enda hefur hann sjaldgæfan hæfi-
leika til að segja sögu í lipru og látlausu
bundnu máli.
Óánægja Williams með heim sam-
tímans olli því, að hann reyndi að skapa
handa sjálfum sér fullnægjandi heim
ímyndunaraflsins, bæði í listum og
skáldskap. Alla ævi sína var hann að
leita einhverskonar jarðneskrar para-
dísar, en þetta nafn gaf hann þeim
mikla sagnabálki í bundnu máli, „The
Earthly Paradise", sem kom út árin
1868—70 í fjórum bindum og nam rúm-
lega 40.000 línum.
William átti mjög létt með að yrkja
og hann var furðulega afkastamikill.
Það er sagt um hann, þegar hann var
að semja „The Earthly Paradise", að
hann hafi setzt eitt kvöld og ort 750 lín-
ur i einni lotu.
í þessu mikla ritverki safnaði hann
saman sögum frá Grikklandi, frá Aust-
urlöndum, og þar að auki frá íslandi.
Eitt bezta kvæðið í safninu er „The
Lovers of Gudrun", og er efnið í því
úr Laxdælu, en William hafði tekið
ástfóstri við íslenzkar fornbókmenntir
um þetta skeið og var farinn að nema
íslenzku hjá Eiríki Magnússyni í Ox-
ford.
Vorið 1871 tók hann sig upp ásamt
tveim förunautum, Faulkner vini sínum
og samvinnumanni í fyrirtækinu og
Eiríki Magnússyni, og sigldi frá Edin-
borg með danska póstskipinu til íslands,
í því skyni að heimsækja helgistaði
sögualdarinnar.
Frá þeirri heimsókn hans verður sagt
í næstu grein.
BRENNT SILFUR
Framhald af bls. 9
þar einnig getið. Furðuleg er þögn sú
sem ríkir um Árna þau 5 ár sem hann
á ólifuð og einnig það að Nýi annáll
skuli ekkert hafa að segja um hann
og eklti nefna dánarár hans. Líklega
hefur Árni fyrst í stað fallið í ónáð
Eiríks af Pommern, en vináttu hans
hefur Árni viljað allt til vinna að ná
aftur og er því líklegt að Árni hafi reynt
að greiða konungi sem fyrst skuld sína.
Er ekki ólíklegt að Árni hafi farið
á fund konungs og náð vináttu hans
að nýju og eitthvað kunni að vera til
í sögu þeirri að óvildarmenn hafi átt
sök á dauða biskups og hann hafi and-
azt við hirð hans,- Einmitt aim það leyti
sem biskup Árni andast, hefur Jón
nokkur Gereksson fyrrum erkibiskup
í Uppsölum að boðum Eiríks konungs,
verið við konungshirðina og í miklum
metum hjá konungi. Jón biskup hafði
í þjónustu sinni sveina marga sem
síðar urðu frægir hérlendis, mætti ætla
að þeir biskupar hafi keppzt við að ná
hylli konungs og verið öfundarmenn og
eru þá engir liklegri að hafa komið
Árna biskupi fyrir kattarnef en sveinar
Jóns Gerekssonar, sem fékk Skálholts-
biskupsdæmi eftir Árna biskup.
Ýmsar ályktanir má draga af frá-
sögnum þeim sem til eru af Árna bisk-
upi, meðal annars að hann hafði höfð-
ingjahylli og auðnu mikla, glæsi-
mennsku svo af bar, með þó nokkru
yfirlæti. Verið gjarn til fjár og valda,
en manna örvastur, var þess vegna kall-
aður hinn mildi og kom það honum í
koll að lokum. Árni hefur farið v-el með
vald sitt, einnig var hann framkvæmda-
maður og víðförull heimsborgari, kunn-
ur í Róm, Flórenz, Aaóhen og hinni
frægu 'Hansaborg Lybiku. Kunnur var
Árni hinum beztu mönnum í Noregi
og hefur la/t af siðum þeirra og hátt-
erni og var tíður gestur við hirð Mar-
grétar drottningar og Eiriks af Pom-
mern. Þessu öllu fylgdi biskupstign og
æðst vald á Islandi í andlegum og ver-
aldlegum efnum og ytri glæsileiki. Sagt
er að Árni væri mesti íþróttamaður fyr-
ir flestra hluta sakir. Hann á að hafa
synt yfir um Hvítá milli hamra á ferju-
stað, batt hestinn við fót sér og hafði
svo á eftir sér. Af slíkum iþróttum hins
og fimleik er sá málsháttur kominn, þá
nokkrum vinnst ófimlega: „Þitt var,
en ekki Árna biskups". Kann vera að
hinn valdamikli fégóði veizluvinur
herra Árni Ólafsson Skálholtsbiskup
hafi ætlað sér æðri sess en hann hafði,
erkibiskupsdæmi í ríki Eiríks vinar síns
í Niðarósi eða annarsstaðar. Mega ís-
lendingar vel minnast herra Arna hins
milda.
(Heimildir: Nýi annáll, Árbækur
Espólíns, Fornbréfasafn, íslenzkar ævi-
skrár, Ritgerð eftir prófessor Ólaf Lár-
usson í Skírni og fl.).
JÓNSMESSUNÓTT
Firamhald af bls. 2
Já, djúpt hefur hann lagzt í eigin-
legri og upphaflegri merkingu þess
orðatiltækis, enda var árangurinn eftir
því.
E g geng fram og aftur undir Hall-
inum vestar Öxarár og hlusta eftir niði
árinnar. Á lögrétturústunum, sem svo
eru nefndar, er hann ekki sterkur, en
því meira kveður að ánni, sem norðar
dregur undir Hallinum. Nú er komið
fram um miðnætti og jafnvel náttúru-
raddirnar farnar að hljóðna. Ég fer yfir
Öxará, staðnæmist um stund á brúnni
og virði fyrir mér Drekkingarhyl, sem
er í ánni rétt fyrir ofan brúna. f
þessum hyl var sakakonum drekkt
fyrr á tímum, og segir Sigurður Guð-
mundsson um þennan hyl í riti sínu,
Alþingisstaður hinn forni: „Á seinni
öldum var sakakvenfólki drekkt í þess-
um sama hyl, þeim kvenmönnum, er átt
höfðu börn í meinum eður borið út
börn sín eður á annan hátt fyrirgert
lífi sinu. Þær voru settar í poka og
síðan stjakað út í hylinn; það sagði mér
gömul kona fyrir norðan, Guðrún Þor-
kelsdóttir á Hofstöðum í Skagafirði, en
hún hafði eftir föður sínum, ef ég man
rétt“.
Héðan liggur leiðin austuir yfir
Vellina, að Spönginni á milli Flosagjár
og Nikulásargjár (Peningagjár). Sú
skoðun var eitt sinn uppi, að Lögberg
hefði verið hér á Spönginni. Matthías
Þórðarson segir, að þessi skoðun hafi
komið upp fyrir misskilning og van-
þekking og vitnar í margar fræðigrein-
ar og fornrit því máli sínu til stuðn-
ings, að Lögberg hafi verið vestan
Öxarár. í búðarskrá Jóns prófasts Stein-
grímssonar frá 1783 segir hinsvegar, að
búð Guðmundar ríka standi fyrir vest-
an ána næst búð Þorgeirs Ljósvetninga-
goða, en hafi áður staðið fyrir austan
ána „nærri því gamla Lögbergi“. í
sömu skrá segir ennfremur: „Lögbergið
er fyrir austan ána. Eru þar vatnsgjár á
báðar síður.“ Hér fer ekki milli mála,
að átt er við Spöngina. En Jón Stein-
grímsson getur einnig um þann stað,
sem nú heitir Lögberg, er hann segir:
„Hleðslan, sem þar er á milli á gjár-
barminum, var áður fjórðungsdóma
þingstaður. Menn kalla nú það pláss
Kristna lögberg." Þessi orð séra Jóns
Steingrímssonar eru allrar athygli verð,
því að það er eins og þau geymi minni
um kristið og heiðið Lögberg á Þing-
völlum, kristið þar sem Lögberg er nú,
en heiðið Lögberg á Spönginni. Þetta
hef ég í huga, er ég geng um Spöngina
og huga að staðháttum. Spöngin er kjör-
inn staður til þeirra hluta, sem næði
þarf til að íramkvæma. f Sturlungu
segir frá því að þeir Hafliði hafi ekki
komlð dómi niður fyrir ofríki Þorgils
fyrr en þeir settu hann niður á Spöng-
inni. Og hér á Spönginni hefði verið
ákjósanlegur staður til helgihalds í
heiðnum sið. Ber þar margt til. í fyrsta
lagi tryggir landslagið þarna betur en
nokkur annar staður, það næði, sem
nauðsynlegt var til að framkvæma
heiðna fórnarathöfn með öllu, sem henni
fylgdi. Gat riðið á miklu að hægt væri
að ljúka athöfninni á réttan hátt og
má í því sambandi minna á Vébjörn
Sygnakappa og þá félaga, sem ekki gáðu
blótsins, en það hafði nær kostað þá
lífið. Nokkrar hríslur hér á Spöng-
inni gætu borið því vitni, að á þjóðveld-
isöld hefði verið hér lundur, en lundir
voru fórnarstaðir um gervalla Norður-
álfu. Klettanybbur standa hér víða upp,
sem bæði gátu verið vel til þess fallnar
að gera úr hörg og eins til að brjóta
þar um hrygg fórnardýra. Loks voru
laundjúpar gjárnar ákjósanlegur staður
til að stinga fórnardýrunum í þegar
þeim hafði verið slátrað. Lítil hætta
var á að þau kæmu upp þaðan aftur,
en það tryggði jafnframt, að fórnin
hafði verið þegin af þeim guðum, sem
blótaðir höfðu verið. Frá þeim var því
umbunar að vænta. — Hér er því ekki
haldið fnam, að heiðinn fórnarstaður
hafi verið á Spönginni, aðeins drepið á,
að öll skilyrði virðast hafa verið fyrir
hendi til þess að svo hefði getað verið.
Kannski mætti lika finna bein dýra og
manna í botni gjánna, ef vel væri leit-
að?
Friður hefur lagzt yfir fornhelgan
stað þegar ég lýk þessari hringgöngu og
held aftur til gistihússins Valhallar
einhverntíma á milli miðnættis og morg-
uns. Um þetta leyti hafa sjálfsagt flest-
ir verið gengnir til hvíldar aðfararnótt
kristnitökunnar þó gera megi ráð fyrir
að mörgum hafi ekki orðið svefnsamt
þá nótt.
Jón Hnefill Aðalsteinsson.
BLAÐASJÚKDÓMAR
Framhald af bls. 13
til að sjá sambandið á milli fyrirbær-
anna.
Fyrir hugsjónamenn, sem stunda
blaðamennsku, er þó ekki ástæða til
einhliða svartsýni, þótt mörg spor
hræði. Það hefir komið í ljós að þrátt
fyrir mikinn dauða „kviknar einnig
nýtt lif“ í heimi blaðanna. Þá mætti
spyrja: Hvað veldur því að ný blöð
geta orðið til og þrifizt, þegar önnuir
deyja, sem hafa verið öflug og sæmilega
auðug? Um þetta væri ef til vill betra
að ræða á fundi en í lítilli grein. En
einu má þó bæta við: Gömlu blöðin
deyja ekki eingöngu af þrem fyrrgreind-
um orsökum, heldur stundum vegna
eigin synda. Þau geta sem sé haldið
þannig á málum að almenningur verði
leiður á þeim — eða móðgist við þau
eða jafnvel telji þau gildislaus og segi
þeim upp af þeim sökum. Góð blöð
lifa ekki á einu saman brauði, heldur
á andlegum verðmætum, sem bæta
þannig úr þörfum lesenda að mönnum
finnst ómaksins vert að kaupa þau.
Sú hugmynd að skattleggja sum
blöð til að halda öðrum uppi, er sænsk
og hefir borizt hingað hrá og ómelt, en
er jafn fráleit fyrir því. Að styrkja blöð
með því að leggja nýja skatta á al-
menning gæti blessast ef almenningur
væri fíknari í að borga skatta en nú
er. Hvað vilja menn h-afa þá marga?
Fjórtán? Eða tuttugu? Eða þrjátíu? Eða
áttatíu og fimm? Er ekki nóg komið af
nauðung og afskiptum ríkisvalds eins og
er? Því það var ein fremsta hugsjón
„gömlu“ blaðanna, að verja einstakling-
ana gegn nauðung og ofvexti í afskipt-
um ríkisins af einstaklingunum — og
verja rétt bugsjónamanna til að sain-
einast um sín eigin blöð, án nokkurra
opinberra afskipta.
14 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
9. júlí 1967