Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1967, Side 3

LEIF Panduro er danskur
rithöfundur, fæddur 1923,
tannlæknir að mennt.
Hann hefur skrifað skáld-
sögur, leikrit, revíur, kvik-
myndahandrit. Áttunda
skáldsaga hans, Vejen til
Jylland, kom út hjá Gyld-
endal á síðastliðnu hausti.
Þá var og skáldsaga hans
Ögledage endurprentuð í
vasabókarútgáfu hjá sama
útgáfufyrirtæki, en hún
kom fyrst út árið 1961.
Panduro hlaut bókmennta-
verðlaun danskra gagnrýn-
enda árið 1963.
A LEIÐ
TILJÚTLANm
EFTIR 5VÖVU JAKOBSDÓTT UR
Þegar söguhetjan í skáldsögu Leifs
Panduros, Ögiedage, sækir bernsku-
stöðvar sinar heim í fylgd ástmeyjar
sinnar, sýnir hann henni m. a. sand-
ströndina, leikvang bernskuáranna.
Hann bendir á sandöldurnar og segir:
Og það var hér, þegar ég gróf mig niður
í sandinn, sem móðir mín sagði að ég
væri ekki eðla. Og einmitt þá rann það
upp fyrir mér, að ég var það.
Þessi setning er sögð í lok bókarinnar
og í henni tvinnast saman tveir megin-
þræðir frásagnarinnar allrar: annars
vegar tilfinning fyrir tvískiptu eðli
mannsins og hins vegar sínálæg vitund
um fortíðina og þau öfl í umhverfi og
uppeldi sem valda slikum tvískinnungi.
Aðalpersóna bókarinnar er ungur
námsmaður utan af landi, sem leigir
herbergi í stórborginni Kaupmanna-
höfn. Og hann er eðla, ein sú allra
snarasta, að eigin sögn. Eðlueiginleikar
hans eru í rauninni sálrænar flækjur,
afleiðingar borgaralegs uppeldis, sem
leitast við að bæla hið upprunalega í
manninum Að öðrum kosti verður hann
ekki hlutgengur í samfélagi nútímans.
Sjálfur söguþráðurinn í Ögledage er
ekki margbrotinn. Sagan greinir frá
einni helgi i lífi þessa unga pilts, og
þessari helgi ver hann með ástmey sinni.
Árangurslaust reyna þau að finna ást
sinni afdrep og friðhelgi í stórborginni.
Þau mæla sér mót á Ráðhústorgi,
skemmta sér um kvöldi'ð og af nóttina.
En einveru að lokinni skemmtun er
hvergi að finna. Alls staðar steyta þau
á erfiðleikum; boð og bönn skilnings-
vana borgaralegs þjóðfélags setja þeim
ails staðar skorður. Á aðra höndina eru
sívökul augu umvöndunarsamra for-
eldra, á hina siðavendni miðaldra hús-
ráðanda og sjálfur á ungi maðurinn í
innri örðugleikum: hvernig á eiginlega
að nálgast ungu stúlkuna? Innra örygg-
isleysi og öryggisleysi i samskiptum við
nðra er hlutskipti e'ðlunnar í þjóðfélag-
inu. Innan þeirra tímamarka, sem frá-
sögninni eru settar, fær lesandinn inn-
sýn í bernskuár söguhetju og umhverfi,
bæði í nútíð og fortíð.
I siðavöndu og kredduföstu borgara-
legu samfélagi nútímans eru frávik ekki
umborin; þar þrífst ekki „frjáls óreiða".
Eðlurnar verða því að skjótast, smjúga,
hlaupa í felur með náttúrlegar þarfir
sínar og þrár. 1 hugarheimi söguhetj-
unnar ungu er borgaralegt samfélag
byggt upp af rjómakökum og skjalatösk-
um, sem er því kærkomin og nauðsyn-
leg vörn gegn innsýn í niðurföll borg-
arinnar, en þar gerast hræðilegir hlutir;
undir sléttfelldu yfirborði á sér stað
gerjun og stórvöxnum, sveppkenndum
gróðri skýtur upp á nóttum. Samfélagið
er klofið, tvískipt eins og maðurinn.
Borgararnir líta á eðlurnar sem hættu-
lega andstæðinga, ef þeir á annað borð
viðurkenna tilveru þeirra. Og þessir
andstæðingar verða ekki bugaðir nema
á tvennan hátt, annað hvort með betrun,
sem fólgin er í því að neyða upp á þá
nælonskyrtum, bifrei'ðum, kauphækkun-
og efnahagslegri velgengni eða með því
að setja þá bak við lás og slá, því að
engum leyfist að vera vitlaus nema vit-
leysingum. Allir aðrir verða að miða
hegðun sína við samræmdar reglur
staðlaðs þjóðfélags.
En það er ekki eingöngu tvöfeldni
borgaralegs þjóðfélags, sem er dragbítur
á hið upprunalega í manninum. Maður-
inn sjálfur er þess ekki megnugur að
varpa af sér viðjum fortíðarinnar. Aðal-
viðfangsefni unga mannsins þessa helgi
er næstum örvæntingarfull tilraun til
að verða frjáls í ást sinni og vinna bug
á öryggisleysi sínu og framandkennd
gagnvart tilverunni, en alls staðar og
þegar minnst varir hamla minningar úr
fortíðinni, og ekki eingöngu hans sjálfs
heldur líka stúlkunnar, sem heyr með
honum gönguna. Kostulegt er atviki'ð, er
stúlkan hefur laumazt með piltinn inn
á herbergi sitt og hyggst finna þar grið-
land. Áður en varir heyra þau áhyggju-
fullan og tortrygginn föðurinn fara á
kreik. Þau fela sig bak við gluggatjöld
og þaðan horfa þau á hann með byssu
í hönd leita af sér allan grun. En ekki
er allt fengið, þótt faðirinn hverfi með
byssuna, því að nú beinist athygli stúlk-
unnar að brúðunum hennar gömlu,
bernskuleikföngunum, sem dagað hefur
uppi i ungmeyjarherberginu, og allt vex
þetta í vitund hennar, þar til það er
orði'ð að óyfirstíganlegri, sálrænni hindr-
un.
Og það er kannski styrkur Panduros
sem höfundar að ekkert er einhlítt;
jafnvel þótt maðurinn rísi gegn fortíð
sinni, leitar hann hennar á ný með trega.
Fortíðin: móðirin sem er alltaf að sjóða
niður rauðrófur, faðirinn sem gengur
ævibrautina á enda af sömu nákvæmni
og klukka, torgið í heimabænum, prest-
urinn og pröfasturinn og styttan af
Kristjáni 9., — allt er þetta byrði sem
hinum unga manni er gert að bera, en
jafnframt er það hluti af honum sjálfum
og laðar hann því ætíð að sér. Þessi tog-
streita skapar spennu í sögunni og virð-
ist raunar einna upprunalegust í skáld-
sýn Panduros.
Það er því rökréttur endir helgar-
ævintýrsins, að því skuli lykta á
bernskuslóðum piltsins. Eftir árangurs-
lausa næturgöngu í borginni, stígur
unga fólkið upp í morgunlestina til
Jótlands, en í smábæ þar er hann fædd-
ur og uppalinn. Og hér er það loksins,
sem þau ná saman, á ströndinni við haf-
ið. Við ströndina eru flestar lífsseigustu
minningar piltsins tengdar. Hér höfðu
hann og Pluto, bernskuvinur hans, sem
í vitund hans er raunar orðinn hluti af
honum sjálfum, einu sinni hlaðið grfð-
arstóran konulíkama úr sandi, sem fá-
víslegir og ráðvilltir kynórar þeirra
höfðu beinzt að.
Það kann að vera, að sumum þyki
Panduro treysta um of á ýmis freudísk
tákn, sem mörg hver eru gamalkunn og
þrautreynd í bókmenntum. En aðferð
Panduros varpar að mínu áliti ferskum
blæ á efnið: hann slær þessu fram án
þess að gera veður út af því, og oft af
hálfkæringi, sem orkar bráðskemmti-
lega. Stíllinn minnir á eðluna, setningar
eru stuttar, hugsanahvörf snögg, stund-
um svo snögg, áð hætta er á, að maður
missi sjónar af eðlunni og verði að leita
hana uppi á ný. Þegar svo er, mætti
kannski segja, að um fullkominn sam-
runa efnis og stíls væri að ræða. Kímni-
gáfa Panduros er rómuð og í þessari
bók nýtur hún sin vel. Aðalpersónan
er oft gráthlægileg í vanmætti síúum, en
hann á samúð lesanda og höfundar síns
óskipta.
— O —
Afturhvarf til bernskunnar er einnig
aðalviðfangsefni Panduros í skáldsög-
unni Vejen til Jylland, en hér er aftur-
hvarfið orðið takmark í sjálfu sér, án
þess að fela í sér nauðsyn þess upp-
gjörs, sem einkenndi Ögledage. Sagan
greinir frá Vestur-Dana, Jonsson áð
nafni, sem hefur komið ár sinni svo vel
fyrir borð í stóra landinu í vestri, að
hann er orðinn einn helzti viðskiptajöf-
ur heims, svo voldugur, að ein bending
frá honum nægir til að koma af stað
peningahruni eða byltingu einhvers
staðar á hnettinum. Fimmtán ára gam-
all flúði hann réttvísi laganna í fæð-
ingarborg sinni, Kaupmannahöfn, og
komst sem laumufarþegi yfir Atlants-
haf. Á öllum þeim áratugum, sem liðnir
eru, hefur honum vart orðið hugsað til
ættlands sins, en nú, er mæ'ðir hann
hjartveiki og elli, rís sem í hillingum í
hugskoti hans draumalandið Danmörk,
og ekki aðeins gatan, þar sem hann
ólst upp, heldur einnig bóndabær á Jót-
landi í faðmi friðsællar og óspilltrar
Hannes Pétursson:
UÓD
Haustkvöld. Langvegir.
Ljósafjöld sveitanna slokknuð
og allt þagnað
nema einn lækur
einn hestur sem þræðir
beinan stíg
og ber mig í dimmunni
yfir heiðalönd feðra minna
til fjarlægs staðar.
Engu þarf að kvíða.
Nú kular úr opnum skörðum
og lækurinn hljóðnar
í lautunum mér að baki.
Engu þarf að kvíða
klárinn fetar sinn veg
— stefnir inn í nóttina
með stjörnu í enni.
3. september 1967
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 3