Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1967, Side 4

Panduro
náttúru, en þar hafði hann í eina tíð
átt sumardvöl. Og skyndilega ákveður
Jonsson að sjá Danmörku einu sinni
enn áður en hann deyr.
En Danmerkurferðin fer öðruvisi en
hann ætlaði. Forseti Bandaríkjanna
sæmir hann sendiherranafnbót til að
tryggja öryggi hans í ferðinni; hann
fær ekki þverfótað fyrir lífvörðum og
CIA-mönnum, dvöl hans er skipulög'ð
út í æsar og hann hefur engan tíma af-
lögu fyrir sífelldum veizluhöldum, opin-
berum móttökum og alls konar hátíð-
legum athöfnum. Auk þess rignir í Dan-
mörku, og það sem hann fær séð út um
bílglugga af borginni, veldur honum sár-
ustu vonbrigðum og furðu. Hvað er orð-
ið af Kaupmannahöfn bernskuáranna?
Hann afræður flótta frá lífvörðum sín-
um og hyggst komast til Jótlands. Þar
hlýtur hinn sanna Danmörk að leynast.
Á flóttanum verður á vegi hans dreng-
urinn Rufus. Rufus er strokudrengur af
munaðarleysingiahæli á Sjálandi, sem
leitað hafði á náðir vina sinna í Kaup-
mannahöfn, en þeir höfðu selt hann í
hendur lögreglunnar. Jonson verður til
þess að bjarga Rufusi úr höndum lög-
regluþjónanna. Og það kemur upp úr
kafinu, að Rufus á einnig draum um
Jótland; hann hafði líka dvalizt þar
sumarlangt. Eina von hans í öfugsnún-
um heimi er að ganga á vit. þessa
draums. Það er því jafnt á komið með
þeim, Jonsson og Rufusi, þegar þeir hitt-
ast; báðir «ru á flótta undan valds-
mönnum, báðir . standa jafnráðþrota
gagnvart kerfisbundnu ópersónulegu
samfélagi og bá'ðum hefur stórborgin
brugðizt. Kiör munaðarleysingjans og
milliónamæringsins eru bm sömu.
Hér virðist komið áhugavert söguefni,
en Panduro lætur sér nægja að fleyta
sögunni áfram á yfirborðinu; hið mann-
lega hverfur í skuggann fyrir skopút-
færslum á ýmsum fyrirbærum nútím-
ans: njósnir og gagnnjósnir eru háðar
með bezta samkomulagi beggia aðila
á tennisvellinum, sendiherrar stórveld-
anna laumast til að skoða tímaritið
Playboy í vinnutímanum, leitin að Jons-
son snýst upp í kynferðislegt svallæði
leitarmanna. Öfgakenndar stælingar af
þessu tagi haf? veri’ð notaðar áður í
bókmenntum til að sýna fram á ábyrgð-
arleysi og fánýti valdabrölts stórveld-
anna (hér nægir að minna á Homun-
culus eftir Sven Delblanc, sem kom út
1965), en Panduro tekst hvorki að gera
úr þessu skopi ádeilu né auka skemmt-
unina. Vissulega eru ýmis fyrirbæri nú-
tímalífs, svo sem bítlaæði, æðisgengin
fréttaþorsti í hégóma o. s. frv. verð alls
áhuga, en það eitt að staðsetja þau í
Danmörku eykur engu við skilning okk-
ar.
Jonsson og Rufus komast loks alla leið
til Jótlands eftir viðburðaríkt og erfitt
ferðalag. í bókarlok skilur höfundur vi'ð
þá sofandi á grænu engi undir berum
himni. 1 rauninni skortir allar forsend-
ur til að hugleiða, hvort afturhvarf til
náttúrunnar hefur leyst vanda þeirra
félaga. En drengsins vegna vona ég það.
Mér virðist Leif Panduro hafi hér
freistazt til að skrifa „auðvelda“ bók
í krafti kímnigáfu sinnar. En það virð-
ist engum vafa undirorpið, að leiðin til
Jótlands er honum knýjandi og hugstæð
leið út úr óheilu samfélagi. Vonandi
ferst honum ferðin betur úr hendi næst.
hagalagdar
Lagviss forsöngvari.
Kjartan söngkennari Jóhannesson á
Stóra-Núpi segir svo um föður sinn,
Jóhannes vefara Eggertsson:
„Pabbi hafði björt sönghljóð og mik-
ið raddsvið. Tónheyrn hans var örugg
(absolute). Ég prófaði hann aeði oft með
því að spila hálftón ofar eða néðar, en
hann sagði alltaf til óséð. Það var alveg
óhætt að taka undir á orgelið í miðju
versi, þegar pabbi var að syngja. —
Hann var oft forsöngvari i kirkjum fyrr
á árum.
Eins og óbreyttur bóndi.
Hinn kunni danski lýðháskólafrömuð-
ur, Kristen Kold (1816—70) var hinn
látlausasti í öllu dagfari sínu og svo
sparneytinn, að orð var á gert. Hið sama
vandi hann lærisveina sína á og hann
hataði út af lífinu alla tilger'ð, prjál og
eyðslusemi. Hann var sjálfur eins og
óbreyttur bóndi að öllum heimastörfum
og þreyttist aldrei á að brýna fyrir læri-
sveinum þýðingu orðanna: „að neyta
síns brauðs í sveita síns andlitis." —
En þegar upp á ræðupallinn kom, var
hann andríkur og djúpsær eins og spek-
ingur, svo að jafnvel menntamenn og
hefðarfólk kom langar leiðir til að
hlusta á ræður hans. Kold lifði þa'ð að
sjá lýðháskólahreyfinguna á greiðri
framfarabraut og dó virtur og mikils
metinn árið 1870.
(Eimreiðin 1902).
Margt er á tréfótum.
Já, margt er á tréfótum í þessu aum-
ingja landi. Og hvernig kann það öðru-
vísi að vera. Sýslumenn og prestar hafa
\'erið sumir hverjir þvílíkir dónar, að
í sta'ð þess að leiðbeina alþýðunni hafa
þeir villt hana og spillt henni. Hvernig
átti sá sýslumaður t. a. m. að gera
mikið gagnlegt eða sómasamlegt, sem
gat fengið af sér að láta bréf og bækur
síns embættis liggja í tunnum og hrip-
um úti í hesthúsi, eða sá prestur að
fræða menn og bæta, sem gat fengið
sig til að skrifa tímann á kúnum sínum
í Vaccinatíónsprótócollinn eða hirða svo
illa um kirkjuna, að fannirnar væru á
altarinu og mýsnar gætu gengið á jafn-
sléttu að kertunum á altarinu og étið
þau, éða látið leka í kirkjuna svo mjög,
að þegar frost kom, þurfti að taka
sálmabækurnar, bera þær til eldhúss og
þíða í potti áður en blöðunum yrði flett.
(P. Melsteð.)
Harðindi og horfellir. .
Ekki þurfti nema einn harðan vetrar-
kafla, t. d. góuna eða einmánuðinn, til
þess að allt hryndi niður í kalda kol. Það
er sorglegt að sjá það svo vfða í Ár-
bókunum, að 6—8 vikna harður kafli
gerði felli um meiri eða minni hluta
landsins ár eftir ár. Það er til gamall
húsgangur, sem sýnir þetta ástand svo
áþreifanlega. Hann er eignaður mörg-
um, en engum með vissu, en víst er um
það, að hann er frá 17. heldur en 18:
öld:
Níu á ég börn og nítján kýr,
nær fimm hundruð sauði,
sex og tuttugu söðladýr.
Svo er háttað auði.
Þetta var nú um haustið. En svo kom
vorið. Þá kvað skáldið vísuna upp aftur.
Var hún þá þannig:
Níu á ég börn og níu kýr,
nær fimmtíu sauði,
sex eru eftir söfðladýr.
Svo er háttað auði.
(íslenzkir þjóðhættir.)
I á nótt lágum vfð á gólfinu í herbergiMu og ég hlustaði
á silkiormana éta. Silkiormarnir afla fæfiu í laufi
mórberjarunnans, og alla nóttina geturðu heyrt þá
éta og regnhljóð í laufínu. Sjálfan fýsti mig ekki
að sofna, því að ég hafði lengi búið yfir þeirri
vitneskju, að lokaði ég nokkru sinni augunum í
myrkrinu og sleppti sjálfum mér, færi sálin burt úr líkamanum. Þannig
hafði ég verið í langan tíma, ávallt síðan ég hafði verið harkalega vakinn að
næturlagi og fannst, að hún yfirgæfi mig og glataði sér og kæmi þvínæst aftur.
Ég reyndi a‘ð hugsa ekki um það, en þannig hafði það verið síðan, á nóttunni,
rétt í þann mund, sem ég var að festa svefninn, og ég varð að beita mig
hörðu til að harka af mér. Eins og ég nú er þess fullviss, að hún hafi í
rauninni ekki farið burt, þá var ég samt, þetta sumar, ófús að öðlast þá reynslu.
Ég hafði ýmsan hátt á við að dvelja um fyrir mér, á meðan ég lá vakandi. Eg
mundi hugsa um silungsá, sem ég hafði fiskað í, þegar ég var drengur; og fiska
upp alla lengd hennar mjög vandlega í huga minn; fiskandi mjög vandlega undir
öllum trjástofnum og öllum misfellum bakkans, í djúpu hyljunum og á grunnu,
tæru vöðunum, stundum fanga ég silunga og stundum missi ég þá. Eg mundi
hætta að fiska um nónbil til a‘ð snæða hádegisverðinn minn; stundum á trjá-
grein úti yfir vatninu; stundum á háum árbakka undir tré, og ég fer mér að
engu óðslega sem ég snæði hádegisverðinn minn og aðgæti vatnið fyrir neðan
mig á meðan ég snæði. Oftsinnis varð ég uppi með beitu, af því ég hafði með-
ferðis einungis tíu maðka í tóbakskrús, þegar ég byrjaði. Er ég hafði beitt þeim
öllum, varð ég að leita að fleiri möðkum, og stundum var mjög erfitt að grafa í
árbakkann, þar sem sedrustrén skýldu fyrir sól, og þar óx ekkert gras, aðeins
var þar ber og döggvuð jörðin og oft gat ég ekki fundið neina maðka. Jafnan
fann ég þó einhverja beitu, en eitt sinn gat ég alls ekki íundið neina beitu þar
í mýrinni og mátti til að slægja einn silunginn, sem ég hafði veitt, og nota
hann sem beitu. Stundum fann ég skorkvikindi í fenjamýrinni, í grasinu eða
undir burknum, og beitti þeim, Þar voru bjöllur og skorkvikindi me'ð fætur
áþekka grasstönglum og bjöllulirfur á gömlum trjáfauskum, hvítar bjöllulirfur
með brúndropótt höfuð, sem vildu ekki tolla á önglinum og urðu að engu í köldu
vatninu, og í grasflækjum undir trjáfauskum fann ég stundum snigla, sem féllu
til jarðar jafnskjótt og fausknum var lyft. Eitt sinn beitti ég salamöndru, sem
heima átti undir gömlum trjáfausk. Salamandran var ógnarlítil og nett og
fim og falleg á litinn. Hún hafði ógnarsmáa fætur og reyndi að spyrna þeim á
móti önglinum, og upp frá þessu eina skipti beitti ég aldrei salamöndru, þó að
ég fyndi hana margsinnis. Né beitti ég heldur söngfætlu af þeim sökum, hvernig
hún brást við önglinum. Stundum rann áin eftir víðfeðmum engjum, og í þurru
grasinu mundi ég handsama engisprettur og fleygja þeim í ána og horfa á þær
berast áfram syndandi á ánni og snúast í hringi á vatnsborðinu, þegar straum-
urinn tók þær og þvínæst hverfa, þegar silungur kom upp. Stundum mundi ég
fiska í fjórum eða fimm aðskildum ám á nóttunni, byrja eins nálægt upptökum
þeirra og ég gæti komizt og fiska niður þær. Þegar ég hafði lokið því of fljótt
og tíminn lei’ð ekki, var ég vanur að fiska í ánni upp á nýtt og byrja, þar sem
hún fellur í vatnið og fiska nú upp hana og reyna að fanga alla þá silunga, sem
ég hafði misst á leiðinni niður. Sumar nætur skáldaði ég líka ár, og sumar
þeirra voru mjög heillandi, og það var eins og að vera vakandi og dreyma.
Sumar þessar ár man ég ennþá og ímynda mér, að ég hafi fiska í þeim og ég
blanda þeim saman við ár, sem ég í raun og veru þekki. Ég gaf þeim öllum
nafn og tók mér far til þeirra með lestinni og stundum gekk ég mílna veg til að
komast að þeim. En sumar nætur gat ég ekki fiskað, og þær nætur var ég and-
vaka og las bænirnar mínar aftur og aftur og reyndi a'ð biðja fyrir öllu fólki, sem
ég hafði nokkurn tima þekkt. Það tók geysilangan tíma, því ef þú reynir áð
muna eftir öllu fólki, sem þú hefur nokkurn tima þekkt, og ferð aftur til þess
fyrsta, sem þú manst, sem var að því er mig varðar, þakherbergið í húsinu, þar
sem ég fæddist og brúðkaupskakan hennar mömmu og hans pabba í tinformi
hangandi niður úr einum bitanum, og í þakherberginu leirkrukka með snákum
og öðrum sýnisgripum, sem faðir minn hafði safnað sem drengur og geymdi í
vínanda, sem gufað hafði upp úr krukkunni, svo að bakið á sumum snákunum
og sýnisgripunum stóð upp úr og hafði hvitnað — ef þú hugsaðir svo langt aftur,
myndirðu eftir fjöldanum öllum af fólki. Ef þú bæðir fyrir öllu þessu fólki og
segðir Heilög María og Faðir vor fyrir hvern og einn, tæki það langan tíma
og að lokum yrði það auðvelt, og þá gætirðu farið að sofa, ef þú værir á stað,
þar sem þú gætir sofið í björtu. Þær nætur reyndi ég að muna eftir öllu, sem
hafði nokkurn tíma hent mig, byrja’ði við rétt áður en ég fór í stríðið og mundi
aftur í tímann frá einum hlut til annars. Eg komst að raun um, að ég gat ekki
munað lengra aftur en til þakherbergisins í húsi afa míns. Þá var ég vanur að
byrja þar og muna eftir öllu á ný, þar til ég kom að stríðinu. Eg man, að eftir að
afi minn dó, fluttum við burt úr húsinu og í nýtt hús, teiknað og byggt að til-
hluta móður minnar. Ýmsum munum, sem ógerningur var að flytja, var brennt
í garðinum á bak við húsið og ég minnist þess, áð krukkunum í þakherberginu
var fleygt í eldinn, og hvernig þær sprungu í hitanum og eldurinn logaði uppúr
vínandanum. Ég man eftir snákunum brenna í eldinum í garðinum. En þar brann
ekki fólk, aðeins hlutir. Ég get jafnvel ekki munað, hver brenndi hlutina, og ég
mundi halda áfram, unz ég myndi eftir fólki og þá nema staðar og biðja fyrir
því. Hvað viðkemur nýja húsinu man ég, hvernig mamma var einlægt að fægja
muni og gera stórhreinsun. Eitt sinn, þegar pabbi var að heiman á veiðum, gerði
hún stórhreinsun í kjallaranum og brenndi öllu, sem hefði ekki átt að vera þar.
Þegar pabbi kom heim og hafði gengið frá vagninum og tjóðrað hestinn, brann
eldurinn ennþá í götunni handan við húsið. Ég fór út á móti honum. Hann rétti
mér veiðibyssuna sína og varð litið á eldinn. „Hvað á þetta að þýða?“ spurði
hann. „Ég var að gera hreint í kjallaranum, góði“, sagði mamma inni í andyr-
inu. Hún stóð þar brosandi til að heilsa honum. Pabbi leit á eldinn og gætti að
einhverju. Svo beygði hann sig áfram og dró eitthvað út úr öskunni. „Sæktu
kröku, Nick,“ sa^ði hann við mig. Ég fór niður í kjallara og sótti kröku og pabbi
rótaði mjög vandlega í öskunni. Hann rótaði fram steinöxum og fláningshnífum
úr steini og áhöldum til að smíða með örvarodda og leirkerabrotum og mörgum
örvaroddum. Þeir höfðu sprungið og sviðnað í eldinum. Pabbi tíndi fram brot-
in mjög vandfiega og raðaði þeim á grasið við götuna. Veiðibyssan hans í leður-
hylki og veiðitöskur lágu á grasinu, þar sem hann hafði skili'ð þær eftir, þegar
3. september 1967
4 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS