Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1967, Síða 8

4>
andið geymir sögu. Bæjar-
rústir tala máli, sem skilst, þegar
eyra er lagt við, tóftarbrot hafa frá
ýmsu að segja, steinn, sem fluttur
hefur verið um langan veg til að
stytta mönnum aldur, gæti frá
mörgu skýrt. En þessar minjar una
hljóðar lengstaf. Fátt er gert til að
kveðja þær máls og enn bíða þær
margar hverjar eftir því að fá að
tala. Þó ber það við á góðviðrisdög-
um um hásumarið, að við leitum á
vit þessara minja, virðum þær fyrir
okkur dagstund og leiðum hugann
að liðnum atvikum, ýmist úr grárri
forneskju eða fárra áratuga.
Regn var í lofti í Kömbum og úrfelli
á Selfossi er við ókum þar austur um
í tveimur bílum seint í júlí á leið í
uppsveitir Rangárþings til að huga að
sögustöðum og eyðislóðum. Við vorum
því fremur svartsýnir á framhaldið, en
fararstióri okkar og leiðsögumaður, Árni
Böðvarsson, sagði, að við þyrftum engu
a'ð kvíða, bjartviðri og sólskin myndi
mæta okkur í Rangárþingi. Orð hans
stóðust. Á Hellu brauzt sólin fram úr
skýjaþykkni og veður var bjart og gott
það sem eftir var dags.
kammt austan Vestri Rangár
sveigðum við af veginum og héldum inn
til landsins. Fyrsti áfangastaður var Vík-
ingslækur, en við komumst ekki alla
leið þangað á bílunum. Síðasta spölinn
gengum við á milli melgrasþúfna og yfir
sanda unz við stóðum á hólunum þar
sem Víkingslækjarbændur gáðu til veð-
urs fyrir tveimur öldum. Hver vottur
bæjarstæðis er nú horfinn á Víkings-
læk, en kunnugir vita hvar bærinn og
bæirnir hafa stáðið. Þar námum við
staðar og hugleiddum sögu þessa bæjar.
Víkingslækjar, lækjarins, sem bærinn
dregur nafn af, er fyrst getið í Land-
námu, en þar segir: „Eilífr nam Odda
inn litla upp til Reyðarvatns ok Vík-
ingslækjai'.“ Hinu megin Víkingslækjar-
ins nam Björn, bróðir Eilífs, land og
bjó í Svínhaga og úr Svúnhagalandi mun
Víkingslækur upphaflega hafa byggzt.
Fyrsta vissa um byggð þar er í Odda-
máldaga, sem talinn hefur verið frá því
um 1270.
1
Árbók Hins íslenzka fornleifafé-
lags frá 1953 er grein um Víkingslæk
eftir Vigfús Guðmundsson. Þar segir
Blótsteinninn á Þingskálum ♦
Gengið um Víkingslækjartún. Þar sem grasið lá í legum fyrrum markast nú íótspor í svartan sand. (Ljósm.: j.h.a.)
MINJAR BÍÐA ÞESS
Árni Böðvarsson í rústum baðstofunnar
„Hérna megin stóð rúmið mitt.“
Bolholti, en þar er hann alinn upp:
m. a.: „Fyrsta vitneskja um eiganda
Víkingslækjar er sú, að Einar Ormsson
(Loftssonar ríka) á Hvoli í Hvolhreppi
gefur í erfðaskrá sinni 1470 jörð þessa
Kristínu dóttur sinni.“ Ennfremur segir:
„Norðurbrún Víkingslækjarhrauns er
yfirleitt drjúgan spöl frá Rangá ytri,
og er flatlendi með holtum þar á milli.
Nef eitt mikið liggur nv. úr hrauninu
með viki stóru milli brúna, er horfa
mót suðlægri átt og vestlægri. Hefir
þar verið slétt og fagurt tún, niður áð
Víkingslæ’k, er kemur austan og sunnan
að, með sveig til norðurs. Bæirnir voru
tveir, á hlýlegum stað sunnan í nefinu,
og milli bæjanna aðeins nokkur hundr-
uð metrar, svo að líklegt er, að túnin
hafi legið alveg saman. Nú er þarna
gróðurlaust hraun og sandur þar, sem
áður var slægja og reiðingsmýri. “
Um hæjarrústirnar segir Vigfús:
„Rústir gömlu býlanna eru nú svo gjör-
blásnar og útvelt hleðslugrjótið, að þar
verður ekkert mælt. Vestra býlið hefur
staðið dálítið hærra, ofarlega og rétt
vestast á nefi hraunsins. Hefur þar ver-
ið blómlegt umhverfi og fagurt útsýni.
Mun það og jafnan hafa verið höfuð-
býlið. Eru þar nú grjótdreifar miklar á
gróðurlausum sandinum, bæði frá bæn-
um og útihúsum, fjósi, heygarði o. s. frv.
Eins er umhorfs á eystri bústaðnum."
Á vesturbýlinu bjó Bjarni Halldórs-
son, forfaðir Víkingslækjarættar, frá
1730 til 1757. Kona hans var Guðríð-
ur Eyjólfsdóttir. Þau hjón áttu 17 börn
og er niðjatal þeirra raki’ð í miklu riti,
Vikingslækj arætt, sem Pétur Zophoní-
asson skrásetti og hóf útkomu árið 1939.
Útkoma ritsins féll niður þegar hann
dó. Er Víkingslækjarætt rakin frá ellefu
börnum þeirra Bjarna og Guðríðar, tíu
sonum og einni dóttur. Margir niðja
þeirra í fyrsta til fjórða lið urðu hrepps-
stjórar um Rangárvöllu, en síðan hafa
afkomendurnir farið víðar og tekið
fleira fyrir. Eru ýmsir kunnir samtíma-
menn í þeirra hópi.
Síðasti bóadi á Víkingslæk var Magn-
ús Björnsson, sem fluttist þaðan að Næf-
urholti ári’ð 1812. Síðan hefur Víkings-
lækur verið í eyði.
íðari hluta dags renndum við
heim undir Þingskála, stigum út hand-
an bæjargils og gengum heim traðir,
mjög niðurgrafnar og sérkennilegar.
Bræður tveir stóðu við slátt fyrir fram-
an bæinn. Þeir slógu með orfi og ljá,
því að á túninu á Þingskálum verður
vélum ekki komið við um ófyrirsjáan-
legan tíma. Þingbúðatóftir fornar, allt
að fjörutíu talsins, liggja dreifðar um
túnið og má bóndi þola það bótalaust
að fá ekki að bera plóg í jörð til rækt-
unar og slét.tunar.
Þingskálar eru byggðir úr Víkings-
lækjarlandi um það leyti sem Víkings-
lækur fór í eyði, nánar til tekið 1811.
Byggð hélzt þó ekki stöðug þar og árið
1883, þegar Sigurður Vigfússon rann-
sakaði þingbúðatóftirnar, var bærinn
kominn í eyði af sandfoki. En aftur var
byggt upp á Þingskálum. Þar býr nú
Sigur'ður Eiríksson með konu sinni Júlíu
Guðjónsdóttur og tveimur uppkomnum
sonum. Reisti Sigurður þar bú árið
1926.
ir ingskálabær stendur hátt og er
útsýni mikið og fagurt, bæjarstæðinu
hallar til suðvesturs og taka þar við
sléttar grundir allt út og niður að Rangá.
Efsta hluta þinghólsins við bæinn svip-
ar til annarra þinghóla á fornum þing-
stöðum og mun þingheimi þaðan hafa
verið fluttur boðskapur, er þing stóð
yfir að fornu. Búðartóftirnar standa
sunnan til í hæ'ðinni, sem bærinn stend-
ur á. Sigurður Vigfússon rannsakaði
þessar búðartóftir og mældi mánudaginn
3. september 1883, eða fyrir nákvæm-
lega 84 árum þegar þetta kemur fyrir
almenningssjónir. Læt ég hér fylgja
hluta úr skýrslu hans, sem birtist í
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
3. september 1967