Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Qupperneq 14
Af gömlum blöðum
F járkreppan, sem byrjaði 1908 lá
sem mara á þjóðinni fram að stríðsbyrj-
un. Engir möguleikar voru fyrir alþýðu
og þeir, sem töldust eiga hús misstu þau,
gátu ekki borgað vexti og afborganir.
Kunningi minn einn elti mig á röndum
dag eftir dag 1912, bað mig að kaupa
húsið sitt á eignarló'ð fyrir 2500 krónur.
Veðdeildarskuld var 2200 krónur og út-
borgun 300 krónur. Mér fannst það ekki
ráð. Þetta hús er enn mjög sæmilegt,
og nú væri verðið vafalaust 800 þús-
undir króna. Árið 1914 voru boðin 200
hús í einu lagi þeim, sem vildi borga
út 18 þúsund krónur. Þó voru mörg
húsin á beztu stöðum í miðbænum, sum
stór eftir þeirra tíma mælikvarða. Eng
inn vildi kaupa.
Á þessum árum voru Filistearnir fyr-
irferðamiklir í bæjarlífinu, þar til Jónas
frá Hriflu gekk af þeim dauðum í magn-
aðri blaðagrein. Ég þekkti þá marga og
þótti vænt um þá, þó þeir fremdu marga
óhæfu. Þetta voru flestir lítt menntaðir
menn, margir vel gefnir, sumir svo góð-
ir, a’ð þeir máttu ekkert aumt sjá en
RABB
Framhald af bls. 16
að sitja árum saman yfir námsbók-
um og safna skuldum.
Lengi má bollaleggja um hinar
ýmsu ástœður sem valda kunna
lífsstefnu einstaklingsins í þessum
efnum; hitt er staðreynd, að
menntaskólanám er hér ákaflega
ósveigjanlegt og miðazt við það,
að unglingurinn ákveði á vissu ald-
ursskeiði í eitt skipti fyrir öll,
hverja braut skal ganga. Og jafn-
vel þótt öllum ytri skilyrðum sé
fullnœgt, geta persónulegar ástæð-
ur valdið því, að unglingurinn er
óráðinn og treystir sér ekki til að
Ijúka menntaskólanámi. Að nokkr-
um árum liðnum er hann kannski
reiðubúinn til að endurskoða af-
stöðu sína, en tœkifœrið er glatað,
og bœði fyrir honum og þeim, sem
ytri kjör hafa meinað menntun, er
tœkifœrið í reynd glatað að fullu
og öllu. Vissulega er hœgt að lesa
námsefni menntaskólanna utan-
skóla, lesa heima tilsagnarlaust eða
kaupa sér rándýra einkatíma, og
taka síðan próf sem sniðin eru eft-
ir þeirri kennslu sem fram hefur
farið innan veggja skólanna, en
slíkt fyrirkomulag er vœgast sagt
óheppilegt, og nœr ókleift fyrir fjöl-
skyldufólk að nota sér slíkt. Eins
og nú er háttað stúdentsmenntun,
getur farið svo fyrir einstaklingn-
um, að hann gjaldi þess allt lífið, að
föng ákvörðun var tekin á svo til
einu einasta ári í lífi hans.
Hér þarf tvímælalaust að fella
inn í skólakerfið kennslu til stúd-
entsprófs, sem hentar fullorðnu
fólki. Það er heldur ekki ósanngjörn
krafa, að þessu fólki verði tryggð
námslán eða styrkir, sé um fjöl-
skyldufólk að rœða. Gera má líka
ráð fyrir, að fólk, sem mundi nota
sér þessa kennslu, hafi skilað þjóð-
félaginu arðbærri vinnu, sem rétt-
lœta mundi slíka fjárhagslega að-
stoð. Hés er að minnsta kosti ein
aðferð til að fjölga menntamönnum
í landinu.
Svava Jakobsdóttir.
létu síðasta eyrinn til bjargar. En þeir
voru óróagjarnir fjárhættuspilarar,
áræðnir uppreistarmenn, sem fyrirlitu
vanmegna þjóðfélag, yfirstéttarhroka og
fjármálavald. Þeir hafa hlotið ill eftir-
mæli, allir eru þeir nú dauðir nema
einn, sem býr háaldraður inni í Hrafn-
istu. Að vísu var hann syndaselur, en
gerði líka mörg góðverk Guði til dýrð-
ar. Og að sögn vann hann það mann-
dómsverk, að leysa þjóðfrægt íslenzkt
skáld út úr prísund í Þýzkalandi með
tuttugu þúsund gullmörkum. Nú er
skáldið lofað að maklegleikum, en eng-
inn þakkaði drengskaparverk Filisteans.
Ég held, að Guð verði Filisteunum náð-
ugur, þrátt fyrir allt.
En glæsilegasta persóna þessa tíma-
bils var Jóhann Jóhannesson, Jóhann
„próki“, eins og hann var kallaður, fast-
eignasali, kaupmaður, fésýslumaður og
bókaútgefandi. Hann var bróðir Sigurð-
ar Júl. skálds í Ameríku, áður ritstjóra
Æskunnar. Jóhann var eins og hala-
stjarna í himingeimnum, stór stjarna,
sem menn veittu athygli vegna birtunn-
ar á hraðri braut, en hvarf jafn snögg-
lega, er hann fyrirfór sér 1914 eftir lát
konu sinnar.
Jóhann rak fasteignaviðskipti með
nútimahraða og nútímasni'ði, keypti hús
og seldi samdægurs ef 100 króna hagn-
aður var. Hann lét mála forstofur hús-
anna, ef tími vannst til, svo þau gengju
betur í augu kaupenda. Allt varð að
ganga með hraða, kaup og sala, fésýsla
og útgáfa. Margir hallmæltu honum, og
fáir þökkuðu góðverkin, sem hann gerði
Þó er ein vísa, sem segir annað:
Vandlaunað mun verða hér
vinarhendi þinni.
En hinumegin þægi ég þér,
þar á ég heldur inni.
Vísuna kvað Þorsteinn Erlingsson
skáld, er Jóhann gaf honum íbúðarhús.
Það er áreiðanlegt, að Þorsteinn hefir
launað vini sínum eftir dauða beggja.
Og sjómannsekkjan með börnin 6 hef-
ir líka hugsað hlýlega til Jóhanns. Hann
gaf henni eftir leigu af íbúð hennar í
þrjá mánuði, en flutti hana þá í betri
íbúð, sem hún mátti hafa leigufrítt í
tvö ár.
Fyrir dauða sinn stofnaði Jóhann elli-
heimilissjóð með 100 þúsund króna
stofnfé. Þetta átti að verða minnisvarði
um látna eiginkonu, og elliheimilið að
taka til starfa 1973. Þessi sjóður er til
á pappírnum, en verðgildið horfið með
lággengi krónunnar. Þjóðfélagið, og
menn sem hann treysti brugðust hon-
um. Minnisvarðinn verður varla reistur.
E r Björn Gíslason, síðasti Filiste-
inn, bjó sem stórbóndi í Gaulverjabæ,
var þar fátækur barnamaður, sem bjó
á koti sem hreppurinn átti. Hann var
aðkomumaður, átti þar ekki sveit, og er
börnin voru orðin sex fór hreppsnefndin
að ókyrrast, ákvað að byggja honum út.
Þetta frétti Björn og falaðist eftir kot-
inu til kaups. Hreppsnefndin varð him-
inlifandi, seldi kotið óðar, efaðist ekki
um fantaskap Björns, sem mundi hrekja
manninn burt. En Björn gaf þá mann-
inum kotið, svo hann gat setið rólegur
og komst af. Ég gat þó náð mér niðri á
helvítis hreppsnefndinni, sagði Björn, er
hann var inntur eftir tilganginum með
kaupin. En það var góðmennska Björns,
sem raunverulega réði, hann vildi hjálpa,
þegar þörfin var.
Föðurbróðir braskar.
Pétur föðurbróðir minn gekkst upp
við skrum fasteignasalanna, vildi fara
að græða. Það hefði hann ekki ótt að
gera, því hann var hrekklaus maður,
grandvar í öllum viðskiptum og skila-
maður. Fyrr en varði var hann búinn að
kaupa fjögur hús, „Arabíu“ í Borgar-
nesi á 7000 krónur, hús í Hafnarfirði á
4000 krónur, Barónsstíg 18 á 7000 krón-
ur, og Hverfisgötu' 63 á 3900 krónur.
Að vísu var þetta lítið verð, því hús-
in voru flest nýleg og góð, og sama og
engin greiðsla í peningum, heldur vör-
um. En mér leizt ekki á þetta, lét
það þó afskiptalaust, enda þýddi ekki
annað. Hann réði og hefði ekki hlustað
á neinar ráðleggingar. En þegar átti að
fara að greiða vexti og afborganir af
skuldunum, féll hann saman, sá engin
ráð, því leiga fékkst engin. En víxil-
skuldir, sem hvíldu á verzluninni varð
að greiða. Og því fékk ég Bjarna Bjarna-
son til að kaupa verzlunina, og sam-
þykkti Pétur það.
B jarni var allt mögulegt, hann bjó
í næsta húsi og við töluðum oft saman.
Ég vissi að hann hafði áhuga á að stofna
verzlun, því var létt áð fá hann til að
kaupa verzlunina, sem hann þekkti og
vissi að gekk vel. En hann setti það upp,
að ég fylgdi, og fyrir sama kaup. Bjarni
var efnaður, átti um fimm þúsund í pen-
ingum. Við kaupin greiddi hann tvö
þúsund, og þurfti ekki að leggja meira
fram meðan ég var hjá honum, því
verzlunin gekk vel.
Pétur föðurbróðir missti þrjú húsin
og það, sem hann hafði greitt í þeim.
Hefði hann haft meiri kjark, hefði hann
getað haldið þeim öllum, því strfðið var
á næstu grösum. En húsinu á Hverfis-
götu 63 hélt hann, og þar búa börn hans
enn. Það átti þó að hafa húsið af hon-
um fyrir lítið. 700 króna víxill hvíldi á
því til seljanda, sem þverneitaði að veita
frest, en fór til harðleikins kaupmanns,
sem var á bak við Filisteana.
Pétur var í öngum sínum, en mætti
þá Garðari Gíslasyni stórkaupmanm a
götu, sem spurði hvort nokkuð ars^iði
að honum. Pétur sagði honum það, en
Gai’ðar tók upp 700 krónur og rétti
Pétri, án þess að óska viðurkenningar.
Að vísu borgaði Pétur með fyrstu pen-
ingum, sem hann fékk. En hann gleymdi
aldrei trausti og drengskap Garðars.
E n svo var Pétur orðinn reiður
við víxileiganda, að hann treysti sér
ekki til að borga víxilinn, heldur sendi
mig og sagði mér að skammast. Ég hitti
kaupmanninn og tjáði honum erindi
mitt, en þá þóttist hann ekki finna víx-
ilinn, ætlaðist til að ég færi, og gaf
í skyn, að gengi'ð yrði að húsinu. Jæja,
sagði ég og setti á mig heldri manna
svip. Ég er kominn á réttum gjalddaga
og býð fram lögmætan gjaldeyri, þar
sem víxillinn á að vera. Ef víxillinn
kemur ekki strax, fer ég út og sæki vitni
til sönnunar því, að ég hafi boðið fram
greiðslu. Og víxilrétturinn er fallinn ef
greiðslu er neitað. Þá kom víxillinn, sem
ég greiddi.
Ég hefi áður sagt, að margir Filiste-
arnir voru ágætir menn, þó iðja þeirra
væri ljót. En það voru líka til vondir
Filistear, og enn verri heiðursmennirn-
ir, sem bak við þá stóðu. En eru nokkru
betri löggiltu mennirnir, sem stunda
svipáða atvinnu nú? Ég held ekki.
Hannes Jónsson.
Allir amerískir bílar eru að verulegu
leyti svo líkir að framleiðendur þeirra
verða nú að finna uppá einhverjum
nýjum brögðum til þess að draga kaup-
endur til sín. Að undanfömu hefur
verið reynt að nota stóraukið öryggi
sem sölubragð, en það er gömul saga úr
bílaiðnaðinum, að „safety does not sell“;
það er ekki öryggið sem selur. Annað
verður að koma til og stereo-segulbönd
eru t. d. eitt af því. Nú eru allir bílar
með venjulegu útvarpi og í landi eins
og Bandaríkjunum er hægt að stilla á
ótal stöðvar og ekkert er nýstárlegt við
það. Nú er svo komið að þú getur valið
þína eigin eftirlætismúsík og haft með
þér í ferðalagið. Það nýjasta er bíla-
stereo, ekki þó með plötuspilara, heldur
af segulbandi. Nú er hægt að kaupa ur-
mul af fyrirferðalitlum stereo-segul-
böndum og sérstaka gerð af viðtækjum,
sem pakkinn með bandinu smellur inn
í. Hátölurum er gjarnan komið fyrir í
hurðunum báðum megin, annaðhvort
að framan eða aftan. Á myndinni
sézt mjög venjulegur útbúnaður: Bakka
með stereo-segulbandi, er skotið inn í
Motorola-viðtæki.
Þar sem þróunin er einna lengst á veg
komin, Iætur nærri að tveir bílar séu
orðnir á hverju heimili og þá er annar
þeirra venjulega sniðinn við þarfir hús-
móðurinnar. Allir vita að konum þykir
þægilegra, að bíllinn sé ekki fyrirferð-
armikill; að hann sé lipur og auðvelt
að koma honum í bílastæði. General
Motors, sem er stærstur bílaframleið-
andi í heiminum, hefur tekið þessar
óskir til yfirvegunar og hafið tilraun-
ir með þríhjólaðan innkaupavagn, sem
ætti að geta orðið óskadraumur hverr-
ar húsmóður. Engir póstar hylja út-
sýnið að framan og svo er hægt að
snúa honum svo til alveg á punktinum.
Aftan í bílnum eru einskonar skúffa og
þegar henni er kippt út, spretta niður úr
henni fjögur hjól. Þessa skúffu er svo
hægt að taka með sér inn í búð, eða
hvert sem farið er til innkaupa og jafn
þægilegt er að skjóta henni aftur inn í
afturenda bílsins.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. október 1967