Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1968, Qupperneq 1

JÓN KRISTVIN
MARGEIRSSON
D
D
m
LrLrUU

Það er alkunna, að ýmiss konar verzl
un hefur frá fornu fari verið megin-
atvinnuvegur í höfuðstað Danmerkur.
í upphafi skiptust kaupmenn ekki, eins
og nú tíðkast, í tvo aðalflokka eftir
stærð eða magni minnstu sölueindar,
í smásala og heildsala. En er tímar
liðu, breyttist þetta. Jafnframt komst
á verkaskipting meðal smásala. Sumir
seldu áfengi. Aðrir seldu vefnaðarvöru
Enn aðrir búsáhöld og fleiri vörur.
Og svo voru það sérstakir kaupmenn,
sem önnuðust sölu á söltuðu kjöti og
fiski, skreið og lýsi, tjöru. hampi og
hör og ýmsum öðrum vörum. Voru
þeir nefndir Hörmangarar. (Hörkræmm
ere). Sérhver þessara flokka var skipu
lagður í hagsmunasamtök, er höfðu
fengið hjá konungi einkarétt handa
félögum sínum á að selja þær vörur,
sem viðkomandi samtök höfðu að sér-
grein. Samheiti þessara samtaka er á
danskri tungu ”Laug“, sem stundum
’hefur verið þýtt á íslenzku með „giidi“.
Af þessum samtökum var Stéttar-
félag Hörmangara yngst. Það var kom-
ið fram á 18. öld, er þessi samtök risu.
Árið 1722 setti Friðrik konungur Fjórði
Stéttarféláginu reglugerð og er þar
kveðið á um bæði skyldur og réttindi
hæstvirtra Hörmangara..
Þeir hafa einkarétt á að selja í smá-
sölu grófar vörur, svo sem hör, hamp,
humal, stangjárn, óunnið stál, tjöru.
lýsi, salt, saltað kjöt, saltaðan fisk,
skreið. ofna, steinkol, mottur, flotholt,
ensk og hollenzk brýni o.s.frv. íslands
kaupmenn skulu þó áfram hafa viss
réttindi af sama tagi.
Hörmangarar skulu velja sér for-
mann, sem kallaður er öldurmaður.
Hann skal þjóna í þeirri stöðu í tvö
ár. En þá er hann lætur af embætti,
skal velja nýjan formann með þeim
hætti, að félagsmenn koma saman á
fund í Ráðhúsinu og kjósa fjögur for-
mannsefni úr eigin hópi í viðurvist
borgarstjóra, sem því næst velur einn
úr hópi hinna fjögurra, þann er hann
telur bezt fallinn til forystu.
Enginn má gerast félagsmaður í Stétt
arfélagi Hörmangara, ef hann hefur
dvalizt skemur á meðal jarðarbúa en
25 ár. Auk þess hvílir sú skylda á
herðum þess, er gerast vill Hörmangari
að sanna það afdráttarlaust, að hann
búi yfir þeirri kunnáttu, sem nauðsyn-
leg er til verzlunarstarfanna, og hafi
unnið sem lærlingur allan þann tíma,
sem reglur bjóða, og síðan sem útlærð-
ur sveinn þann tíma sem tilskilið er.
Til að færa sönnur á kunnáttu sína
á umsækjandi að gangast undir próf
hjá borgarstjóra, formanni Stéttarfél-
ags Hörmangara og nokkrum úr hópi
hinna snjöllustu verzlunarmanna. Þeir
skulu leggja fyrir hann spurningar og
verkefni úr reikningi og bók'færslu,
bæði einfaldri og tvöfaldri. Einnig skal
umsækjandi prófaður í gjaldeyrisreikn
ingi, og þekking hans á víxlum, eðli
þeirra og áhrifum, skal könnuð til hlít
ar. Þá skal umsækjandi kunna skil á
þeim mismun, sem gerist á máli og
vog eftir ríkjum.
Ef hann gerir þessu öllu góð skil
og greiðir að auki hátt inntökugjald,
15 rikisdali (5 ríkisdalir — 1 kýr) tek-
ur Stéttarfélag Hörman.gara á móti
honum opnum örmum og hinn nýi fél-
agi er upp frá þeirri stund í tölu
þeirra hamingjusömu manna, sem mega
reka smásölu í Kaupmannahöfn með
þær vörur, er taldar hafa verið að
framan.
En hann verður að vanda sig. Honum
ber skylda til að selja vöru sína ó-
falsaða og óskemmda, og ennfremur á
hann að selja eins ódýrt og honum
er unnt. Og ekki nóg með það. Kon-
ungur, hið almáttuga rikisvald þeirra
tíma, vill líka ráða því, hvar þessi
þegn hans kaupir vöru sína. Hann á
að sækja hana beint til framleiðenda, ef
honum er það kleift. En annars á hann
að kaupa hana hjá heildsölum í Kaup-
mannahöfn eða Islandskaupmönnum.
(Reglugerðin er prentuð í ,,De Kiöben-
havnske laugsartikler“, árið 1723.)
Á þessum tíma, árið 1722, var ís-
landsverzlunin í höndum margra aðilja.
Hafði hver kaupmaður sína höfn, eina
eða fleiri. Hefur þetta verið kallað
umdæmisverzlunin í íslenzkri verzl-
unarsögu vegna þess að hver verzlunar-
staður, hver kaupmaður, átti rétt á allri
verzlun á tilteknu svæði umhverfis
kaupstaðinn. En rúmum áratug síðar,
árið 1733, varð sú breyting á íslenzku
verzluninni, að stofnað var eitt félag,
hlutafélag, sem skyldi annast alla verzl
un á íslandi.:
Haustið 1733 komu Islandsför þessa
félags til Kaupmannahafnar úr fyrstu
Islandssiglingu sinni. Þau voru hlaðin
íslenzkum vörum. Félagið lét afferma
skipin, flutti farminn í vörugeymslu
og hóf sölu á honum bæði í smá-
sölu og heildsölu. Þeir opnuðu á tveim
stöðum sölubúðir fyrir almenning, bak
við Kauphöllina og í húsi Saltfélags-
ins. í október auglýstu þeir vöru sína
í blöðunum. Auglýsingin er á þessa
leið:
”Som den islanske Handel nu ikke
er fordelt paa saa mange Hænder som
tilforn, men sælges under eet Societet,
saa gives hermed tilkende alle og een-
hver som hidindtil haver bekommet
deres islendske hus-fornödene Vare
paa et eller andet Sted kan her eftir
bekomme det paa tvende Steder, nem-
Amagertorg var eitt aðal markaðstorg Kaupmannahafnar. Þar yar selt grænmeti, ávextir, smjör, flesk, fuglar, egg o.fl. Nú er
þetta hluti af hinni frægu verzlunargötu „Strikinu“ með ýms um stórverzlunum, svo sem Illums Bolinghus, Bing og Gröndal,
Den Kongelige Porcelainsfahrik, o.fl.