Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1968, Side 2

Harmleikur
um ásf og afbrýði
sínum um gáfur og atgervi. Skáld var
hann gott, og lifa enn margar vísur
hans á vörum þjóöarinnar, en nokkuð
þótti hann bréllinn og ekki allur séður,
þar sem hann var, stórbrotinn í lund
og mikill fyrir sér, tamdi sér glæsi-
mennsku í klæðaburði og kunni því
vel að hafa næga peninga handa á milli.
Keyndist hann mörgum erfiður við-
skiptis í fjármálum, og bitnaði það eink-
um á þeim, er nokkurs máttu sín, en
við fátæka gat hann verið hjálpsamur
og örlátur. Hann lagði mikla stund á
lækningar og kynnti sér erlendar bæk-
ur um þau efni. Komst hann af sjálfsdáð
um vel niðri í Norðurlandamálum og
jafnvel þýzkri tungu. Margar lækning-
ar hans þóttu ganga kraftaverkum næst
og var haft fyrir satt, að hann hefði
iðulega ráðið niðurlögum hættulegra
sjúkdóma, sem lærðir læknar höfðu gef
izt upp við. Hlaut hann af þessu hylli
margra góðra manna, þó að ýmsum
þætti hann harla dýrseldur. Var það
háttur hans að taka því hærra gjald
af mönnum sem þeir voru auðugri, og
hafði hann þannig drjúgar tekjur af
lækningum sínum.
En það voru þó hvorki gáfur Natans,
lækniskunnátta hans né fjármálabrell-
ur, sem gerðu hann frægastan í lifanda
lífi og haldið hafa síðan nafni hans á
lofti. Til þeirra hluta urðu honum
kvennamálin endingarbezt. Var hann
vart kominn af barnsaldri, er hann tók
að halda ástkonur, eina eða fleiri, og
fór ekki dult með. Unni hann þeim
af ástríðufullu hispursleysi, en sjaldan
stóðu þær ástir lengi af hans hálfu.
Hins vegar er margt til frásagnar um
það, að hann hafi orðið seingleymdur
þeim konum, sem urðu á leið hans, en
þær voru margar, því að Natan þurfti
víða að fara vegna lækninga sinna og
lagði sjaldan hömlur á tilfinningar sín
ar. Einna lengst hélt hann tryggð við
Skáld-Rósu, sem kunnust er af kveð-
skap sínum og var honum fullkomlega
jafnbær að gáfum og ástríðumagni.
Skáld-Rósa kemur þó ekki með bein
um hætti við frásögu þá, er hér verður
greind, enda er hvort tveggja, að Natan
var um þessar mundir orðinn henni frá-
hverfur og meinbugir voru á því, að
þau mættu njótast. Aftur á móti biðu
hans nú önnur ævintýri, sem áttu fyrir
sér að verða honum harla örlagarík.
Það var veturinn 1826—27, að Natan
kom að Geitaskarði í lækningaferð. Þar
var þá til heimilis vinnustúlka sú, er
Agnes hét, Magnúsdóttir. Hún var
nærri þrítugu og er henni svo lýst, að
hún hafi verið kvenna gervilegust og
skemmtileg í viðmóti, bráðgáfuð og
skáldmælt, en örgeðja í meira lagi, ást-
hneigð og hjartaheit. Er ekki að orð-
lengja, að með þeim Natan og Agnesi
tókust skjót og góð kynni þetta kvöld.
Sátu þau lengi frameftir á eintali og
felldu æ fastar hugi saman. Hélt svo
Natan leiðar sinnar næsta morgun, en
þá bafði reyndar samizt svo með þeim
Agnesi, að hún skyldi flytjast til hans
í næstu fardögum og taka við ráðs-
konustörfum. Mun hún réttilega hafa
litið svo á, að þau væru þá strax heit-
bundin.
Þegar hér var komið sögu, hafði
Natan fyrir nokkru sett saman bú að
Illugastöðum og bjó þar ókvæntur.
Hvarf Agnes til hans á tilskildum tíma,
en nokkuð urðu endurfundirnir með
öðrum hætti en hún hafði vænzt, og
bar það fyrst til, að Natan brigðaði
við hana loforðið um ráðskonustöðu.
Hafði hann ráðið til bústjórnar unga
stúlku, er Sigríður hét og vistazt hafði
hjá honum vorið áður. Var hún þá að-
eins fimmtán ára að aldri. Sigríður var
hin efnilegasta stúlka, fríð sýnum, skarp
gáfuð og ágætlega látin af öllum, er
henni kynntust. Þótti sýnt, að Natan
hefði nú snúið ást sinni til hennar, og
leitaðist hann við að gera veg hinnar
ungu stúlku sem mestan. Sparaði hann
hvorki við hana klæðnað né góða gripi
og trúði vinum sínum fyrir því, að
hann hefði fullan hug á að eiga hana.
Allt þetta olli Agnesi sárum von-
brigðum, og þóttist hún illa blekkt af
heitmanni sínum. Samt reyndi hún að
láta sem minnst á slíku bera og trúði
því í lengstu lög, að henni mundi takast
að ná ástum hans að nýju. Jafnframt
sá hún í hendi sér, að til þess að svo
mætti verða, þyrfti hún fyrst alls að
sundra ástum þeirra Sigríðar, og ein-
setti hún sér að koma þeirri ætlun
fram með skynsamlegum fortölum eða
öðrum tiltækum ráðum.
f þessu tilliti mátti segja, að Agnes
hefði heppnina með sér. Henni lagðist
það tíl, að í nágrenninu var unglings-
piltur, sem tekinn var að leita ásta af
Sigríði, og hét sá Friðrik, sonur Sig-
urðar, bónda í Katadal. Friðrik var að-
eins 18 ára að aldri, vel gáfaður og
glæsimenni í sjón, en ódæll nokkuð og
mikill fyrir sér. Hjálpaði Agnes honum
einatt til að ná fundi Sigríðar, og vandi
hann mjög komur sínar að Illugastöð-
um, einkum þegar Natan var að heim-
an. Leið þá ekki á löngu, unz ástir
tækjust með þessum tveim ungmennum,
og hétu þau hvort öðru eiginorði. Þetta
fór þó leynt, og skyldi Natan ekki fá
um það að vita, fyrr en Agnes hefði
komið sínum vilja fram við hann, og
mundi hann þá fúsari til að samþykkja
ráðahag þeirra Friðriks og Sigríðar.
Þóttist nú Agnes hafa komið ár sinni
vel fyrir borð og hóf sókn að nýju.
Beitti hún Natan öllum þeim ráðum,
andlegum jafnt sem líkamlegum, er
henni voru tiltæk, en ekkert stoðaði.
Svaraði hann öllum viðbrögðum hennar
með kerskni og kaldlyndi, og var þess
þá skammt að bíða, að ást hennar sner
ist upp í fullkomna heiftúð. Átti hún,
úr því svo var komið, ekki aðra ósk
heitari en að koma fram sem grimmi-
legustum hefndum. Er skemmst frá því
að segja, að hún fékk smám saman talið
Friðriki trú um, að hann mundi aldrei
fá notið Sigríðar, meðan Natan væri
ofar moldu, og væri þess vegna það
eitt ráða að stytta honum aldur.
Og atlagan er ráðin. En slíkt áform
verður ekki til í einu vetfangi, sízt á
einmanalegum sveitabæ, þar sem hugir
fólks eru vanir að fara löngum ein-
förum. Það tekur fyrst á sig form eftir
miklar, laumulegar og erfiðar viðræður,
helzt í myrkri, og kannski eftir enn
þyngri andvökur á næturþeli. Það er
líkast því sem verið sé að vekja upp
draug, sem magnast loks svo í höndum
særingamannsins, að hann fær sjálfur
ekki lengur við ráðið. Á Illugastöðum
er komin til sögunnar einhver slík
hræðileg vofa, sem verður hvorki
heyrð né séð, en er samt alls staðar á
reiki nótt og dag, býr um sig í flótta-
legu augnaráði og situr um alla hugsun
fólksins í vöku og svefni. Og þessari
römmu vofu verður vel til fanga, því
að hún nærist á sjúklegum ímyndunum
og skilur eftir sig sviðna jörð í hverju
hugskoti.
En menn eru skyggnir með mörgum
hætti, og það er ekki hægt til lengdar
að dylja Natan vofunnar, þó að farið
sé að öllu með leynd. Ef til vill er
honum ekki að fullu ljóst, hvaða erindi
hún á að reka, en hann hefur lesið
nálægð hennar úr svip og viðmóti fólks-
ins. En sætir það þá nokkurri furðu,
þó að gáfaður maður, sem hefur kynnzt
margháttuðu sálarlífi og lært að skerpa
hugkvæmni sína við greiningu ókenni-
legra sjúkdóma, verði smám saman hald-
inn þungum og annarlegum draumförum
í því andrúmslofti, sem leggst á hann
eins og kaldur hrammur í Illugastaða-
baðstofunni? Sjálfur var Natan drauma
maður mikili, og lá það í ætt hans.
Þennan vetur sagði Natan kunningj-
um sínum frá mörgum undarlegum
draumum. Sá var einn, að hann þóttist
staddur í kirkjugarðinum á Hólum í
Hjaltadal, og stóð hann hjá nýorp-
inni gröf. í öðrum enda grafarinnar þótt
ist hann sjá sál sína, en líkamann í
hinum endanum. Var hann illa til reika
og mikið brunninn. Horfði hann á þetta
um stund, og heyrði hann líkamann
kveða til sálarinnar þetta vers úr
sálmi eftir Stein biskup:
Hvað mun þig stoða hefð og vald,
heimstign og allur sómi,
er fyrir þín brot skalt greiða gjald
guði á efsta dómi?
Veraldleg prakt er þrotin þá.
Þessa, mín sál, í tíma gá,
þenk um, að þar að komi.
í annan tíma dreymdi Natan, að hann
þóttist staddur hjá báli einu miklu, og
skutust tvær eða þrjár nöðrur út úr
bálinu og bitu hann. Hafði hann og
oft á orði þennan vetur, að hann mundi
eiga skammt ólifað, og kvaðst hann
mega ráða af draumum sínum, að setið
væri um líf hans. Það var einnig eitt
sinn, að þejm Friðriki og Natan lenti
saman út af hvalskurði, og lét hann
þá svo um mælt við kunningja sinn,
Björn Olsen, umboðsmann á Þingeyrum,
að ekki vildi hann deila við Friðrik.
„Hann verður mannsbani, áður en hann
er tvítugur,“ bætti hann við, „en þetta
ár verður mitt síðasta."
Rak nú allt til þess, er koma skyldi.
Það var engu líkara en að ástin, ör-
væntingin og hatrið, allt hið ósveigjan-
lega tilfinningalíf hinna þriggja aðila,
Friðriks, Sigríðar og Agnesar, væri kom
ið í uggvænlega sjálfheldu og hlyti
fyrr eða síðar að sprengja af sér alla
fjötra. Um Friðrik er það að segja,
að hann virðist' frá upphafi hafa látið
sér fátt fyrir brjósti brenna, og í annan
stað gátu hömlur þær, sem ást hans
mætti, einungis orðið honum olía á
glóð eldlegra tilfinninga. Að sama skapi
unni Sigríður honum af blindu ein-
lyndi þess hjarta, sem miðar öll rök
og alla sína tilveru við ástina. Hvers
virði var henni lífið, ef hún átti allan
aldur að vera bundin þeim manni, sem
hún hafði fengið ógeð á, í stað þess
að njóta hamingju lagrar ævi í sambúð
við þann eina mann, sem átti hjarta
hennar? Um Agnesi gegndi öðru máli,
og það verður ekki sagt, að hún hafi
í nokkrum eiginlegum skilningi verið
að berjast fyrir lífi sínu. En stolt
hennar hafði beðið skipbrot, og ástríðu-
fullt hatur á þeim manni, sem sveigt
hafði brennandi ást hennar til niður-
iægingar, tekur fram fyrir hendur
henni. Á samri stund er hún orðin að
ómanneskjulegri norn, sem situr við
ósýnilegan seiðpott öllum stundum og
bruggar banaráð.
Þannig líður tíminn, langir dagar og
vikur, sem verða að mánuðum. Máttar-
völd þau, sem sitja yfir örlögum mann-
anna, fara sér hægt, en örugglega, og
hér má ekki hrapa að neinu. Það verð-
ur jafnvel að taka veðurfar og gesta-
komur með í reikninginn. En umfram
allt þarf að særa fram einbeittan vilja
og brýna hugina.
Og svo rennur loks upp minnisstæður
dagur, hinn 13. marz 1828, og heima
á Illugastöðum virðist hann aldrei ætla
að taka enda. En þegar líða tekur á
kvöldið, þarf Agnes oft að bregða sér
norður fyrir bæinn, og augu hennar
rýna út í hráslagalegt myrkrið, eins og
hún eigi sér þaðan einhvers von. En
það hefur verið asahláka að undan-
förnu, og nú er hálfur máni og rosa-
leg ský á lofti, sem fara hamförum um
geiminn og boða óveður. Það er því
allt annað en líklegt, að menn geri
sér erindi að heiman á slíku kvöldi,
nema mikið liggi við, enda er komið
langt fram á vöku, þegar Agnes hefur
loks komið auga á gestinn, sem hún
hefur sýnilega átt von á. En þá getur
hún líka horfið aftur inn í bæ, lagt
hurð að stöfum og beðið átekta.
Því að þessi maður mun ekki að sinni
leggja leið sína heim að bænum. Hann
mun Ielta sSr sKJOIs vlð gslínlan tún-
garðsvegg, þar sem enginn sér til hans.
Því er ekki einu sinni að heilsa, að
hann geti sjálfur ráðið í, hversu lengi
hann má þreyja þarna, en hitt er víst,
að enn um stund getur hugur hans
elt uppi hina þungu og flöktandi skugga
sem hafa aldrei áður gert sér jafn-
dælt við hann. En loks hfekkur hann
upp. Hann heyrir fótatak nálgast, og
þegar " hann lítur við, horfa til hans
yfir garðsbrotið tvö köld og tindrandi
augu. Það er Agnes, sem þarna er kom-
in til að vitja hans, og með lágri röddu;
sem hæfa mundi hlutverki seiðkonunnar,
mælir hún til hans þessum fornu, hvers
dagslegu orðum: „Allt er tilbúið!“
Nornaseiður á næturþeli.
Engum getum verður leitt að hug-
renningum unglings, sem á sér skugga-
legan felustað bak við hálfhruninn tún-
garð og bíður þess í hrollköldu ofvæni,
að á hann verði kallað utan úr myrkr-
inu til að vinna það hermdarverk, sem
hann finnur, innst inni með sjálfum
sér, að muni leggja samvizku hans ævi-
langt í einelti. Hann hefur að vísu í
langa tíð velt þessu áformi fyrir sér,
leikið sér að því í huganum og gælt
við það, en nú, þegar úrslitastundin
nálgast, sækir það í fyrsta sinn að
honum sem sjálfstæð, fjandsamleg ó-
freskja, sem upp frá þessu á alls kostar
við hann. Það hefur meira að segja hvað
eftir annað hvarflað að honum þetta
kvöld að flýja af hólmi, en honum er
meinað það, og úr því að svo er kom-
ið, getur jafnvel ekki hin dýpsta ástar-
kvöl snúið augliti hans frá glotti þeirra
ferlegu norna, sem máttarvöld himins
og jarðar egna gegn honum og leika
nú lausum hala í rosalegum skuggum
og flóttalegu tunglsljósi. En senn er
þessi hryllilegu bið lokið, og Agnes
er komin til að vitja hans. Á samri
stundu er vilji hans aftur á valdi seið-
konunnar, og hann fylgir henni þegj-
andi heim að bænum á Illugastöðum,
sem á þessari stund virðist hnipra sig
inn í myrkrið. Um leið veit Friðrik,
að ekki verður framar aftur snúið.
Agnes er einnig orðfá að þessu sinni.
En Friðrik þarf ekki heldur neins að
spyrja. Hann er orðinn vanur því að
hlíta ráðum þessarar undarlegu konu
og treystir því, að hér verði ekki hrap-
að að neinu. Á Illugastöðum eru ekki
um þessar mundir aðrir karlmenn í heim
ili, utan húsbóndans, Natans Ketilssonar,
en fjármaðurinn, sem Daníel heitir, og
þó að hann hafi reyndar verið með í
ráðum um atlöguna, hefur þótt henta,
að hann yrði fjarverandi þessa nótt.
Það hefur einnig samizt svo um, að
Sigríði, hinni ungu og lítt hörðnuðu
ástmey Friðriks, skyldi hlíft við bein-
um afskiptum af víginu, enda er henni
og ætlað annað hlutverk. Á framfæri
Natans er þriggja ára stúlkubarn, Þór-
anna Rósa, sem er laundóttir hans með
Skáld-Rósu, og nú á Sigríður að gæta
hennar í frambænum, á meðan á að-
förinni stendur. Sjálf ætla þau Agnes
og Friðrik að vera ein um ofbeldis-
verkið, og yrði þá ekki fleiri vitnum
til að dreifa meðal heimilisfólksins.
Það er einnig að yfirlögðu ráði, að
þetta skuggalega kvöld hefur verið
valið til atlögunnar. Þá hefur Natan
verið væntanlegur heim úr langri og
erfiðri lækningaferð. Hann mundi þess
vegna fara ferðlúinn í háttinn og sofa
venju fremur fast þessa nótt. Af honum
yrði því ekki mikils viðnáms að vænta.
En enginn er svo framsýnn, að hann
geri sér fyrir fram grein fyrir öllum
möguleikum. Fyrir þá sök geta jafn-
vel nákvæmustu áætlanir átt sínar veil-
ur, og þannig fór einnig að þessu sinni
Natan kom að vísu heim til sín þetta
kvöld, eins og til hafði staðið, og lagðist
þreyttur til svefns. En það var annað
atvik og harla hversdagslegt, sem eng-
inn heima á Illugastöðum hafði „tekið
Framhald á bls. 12.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. febrúar 1968