Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1968, Blaðsíða 6
Jón Kristvin Margeirsson:
m
LU
□□
D
íiiw
SÍÐARI HLUTI
Það er ennfremur skoðun Verzlunar-
félagsins, að heildarsala á íslenzkri
vöru myndi minnka í Kaupmannahöfn.
ef Hörmangarar hefðu einkarétt á að
verzla með hana í smásölu. Svo hafi
ætíð verið þá er íslandsförin komu
til Kaupmannahafnar, að iðnaðarmenn
hafi aflað sér lífsnauðsynja til ársins
með hliðsjón af því, að þeir gætu
greitt fyrir þær með vinnu. Á þennan
hátt losni Verzlunarfélagið strax við
mikið af vörunni, og þeir kaupendur,
sem við henni taki á þennan hátt,
hafi betri skilyrði til að verja hana
fyrir skemmdum, en ef hún lægi í
hlöðum í vörugeymslum félagsins. En
ef þessir kaupendur mættu ekki kaupa
milliliðalaust af félaginu, en yrðu að
gera öll sín kaup hjá Hörmöngurum
fyrir peninga, mundu þeir kaupa til
styttri tíma í einu, miklu minna í hvert
skipti. Og í sláturtíðinni mundu þeir
hinir sömu þá líklega kaupa nauta-
kjöt (danskt) í heilum og hálfum
skrokkum fyrir utan Vesturhlið borg-
arinnar (Vesterport, nú rétt hjá járn-
brautarstöðinni) eins og tíðkaðist á tím-
um Norðurlandastyrjaldarinnar miklu
(1700 — 1721), þegar konungur keypti
allt kjöt, sem þá var flutt út frá ís-
landi.
Þá er það og kunnugt, segir Verzl-
unarfélagið, að saltfiskur flyzt til Kaup
mannahafnar frá Finnmörku og Berg-
en, og að þessi fiskur er lakari að
gæðum en íslenzki saltfiskurinn og
þess vegna í lægra verði. Ef íslenzka
verzlunarfélagið mætti ekki selja ís-
lenzkan saltfisk í smásölu og Hör-
mangarar yrðu þannig einráðir um smá
sölu á saltfiski væri það undir þeim
komið hvort þessum saltfisktegundum
væri haldið aðgreindum. Og þetta
skipti máli, því að kaupandinn geti
ekki séð það á fiskinum, hvort hann
sé frá íslandi, Bergen eða Finnmörku,
en verði að bragða á honum til að
finna muninn. Og Verzlunarfélagið
spyr, hvort þetta mundi ekki leiða til
þess að hlutur íslenzks saltfiskjar yrði
fyrir borð borinn. Þyrfti ekki að vera
til staður þar sem einungis íslenzkur
saltfiskur væri til sölu? (215 — 216)
Og hvað mundi svo gerast, er Guð
gefur gott fiskiár á fslandi? Þá mundu
Hörmangarar kannski ekki vilja taka
við nema helmingnum af útfluttum
fiski frá íslandi. Væri þetta fallið til
að auka þá áhættu, sem fylgdi ís-
landsverzluninni. Gæti þá svo farið, að
Verzlunarfélaginu reyndist óklelft að
kaupa af viðskiptavinum sínum á fs-
landi allar þær afurðir, sem velþókn-
un Skaparans færði íslendingum.(223)
Og Verzlunarfélagið kveður það ó-
kleift fyrir sig að starfrækja verzlun-
ina, ef það missi þessi fríðindi, sem
haldi uppi verzluninni að mestu leyti:
„den Frihed der til störste Delen opret
holder Handelen." (283) Síðan heldur
það áfram: „og hvert tjón af því leiddi
á því mikla hnossi, sem íslandsverzl-
unin er Kaupmannahöfn og Hafnar-
búum er auðveldara að skilja en svo
að nauðsynlegt sé að lýsa því í orð-
um (skriflega). — Vér viljum hliðra
oss hjá að ræða um það, að mörg
þúsund þegnum á íslandi er séð fyrir
nauðsynlegum aðflutningum vöru á
fastákveðnu verði, fjölmörgum starfs-
mönnum Verzlunarfélagsins, fjölmörg-
um iðnaðarmönnum og sjómönnum er
tryggt lífsframfæri( af íslandsverzlun-
inni), auk þess að útgerð 24 — 25
skipa hér í borginni (Kaupmannahöfn)
lifir af þessu. En aftur á móti, ef
Verzlunarfélagið missir þau réttindi,
sem hafa verið í gildi í svo mörg ár,
mundi verzlunin brátt leggjast niður
og þar af leiðandi myndu hluthafar-
nir verða gjaldþrota, og auk þess
mundi það verða óbærilegt fyrir íbú-
ana í þessari konunglegu höfuðborg, ef
þeir ættu að missa þau fríðindi, sem
þeir hafa ætíð haft óátalið hingað til:
að kaupa til heimila sinna nauðsyn-
legar íslenzkar vörur milliliðalaust af
íslenzka verzlunarfélaginu, þar sem
þeir geta verið vissir um að fá ósvikna
íslenzka vöru.“ (283 — 284)
Konungur felldi úrskurð í málinu
25. janúar 1737 (ekki sumarið 1737 eins
og dr. Björn Karel Þórólfsson gizkar
á í ritgerð sinni í „Historiske Meddel-
elser om Köbenhavn“ III. række,
III. bindi. Úrskurðurinn er heldur ekki
týndur, eins og dr. Björn gerir helzt
ráð fyrir í nefndri ritgerð.)
Afgreiðsla málsins fór fram með þeim
hætti, að viðskipta- og iðnaðarmála-
ráðuneytið (General Landökonomie- og
Commercekollegiet), sem þá var reynd
lar nýstofnað, vann úr niðurstöðum
nefndarinnar, sem hafði rannsakað mál
ið, samdi síðan' greinargerð um mál-
ið með tillögum um úrskurð og lagði
þetta fyrir konung, sem síðan kvað upp
úrskurð í málinu. Var hann á þá lund,
að íslenzka verzlunarfélaginu skyldi
frjálst að selja vöru sína með þeim
hætti, sem því sýndist, hvort heldur
væri í heildsölu eða smásölu. En hins
vegar bæri því skylda til að selja
Hörmöngurum vöruna í heildsölu á
12—14% lægra verði en það seldi
í smásölu. í úrskurðinum leggur kon-
ungur ennfremur blátt bann við því,
að hann sé ónáðaður frekar vegna þessa
máls.
f greinargerðinni leit ráðuneytið svo
á, að þar sem ekki hafi verið gengið
eftir því lengi, að verzlunartilskipun-
inni frá 1681 væri fylgt, væri hún
varla í gildi. Það væri helzt 1. grein
í reglugerð Stéttarfélags Hörmangara,
sem styddi, að hún væri gildandi lög,
en þar sé talað um, að íslandskaup-
menn skuli hafa áfram þau réttindi ó-
skert, sem verzlunartilskipunin frá
1681 áskilji þeim. En ef téð verzl-
unartilskipun sé í gildi, standi það
einnig í henni, að þeir, sem sigli milli
ríkjanna, skuli hafa rétt til að selja
vöru sína hvort heldur er í heildsölu
eða smásölu, og falli íslenzka verzlunar-
félagið undir þetta ákvæði, þar eð
ísland sé hluti af Noregsríki. Enn-
fremur fellst greinargerðin á röksemdir
Verzlunarfélagsins um gagnssemi ís-
landsverzlunarinnar fyrir Kaupmanna-
höfn.
Þannig lyktaði þá þessari deilu. Stétt
arfélag Hörmangara beið algeran ó-
sigur, enda er komizt svo að orði í
Gerðabók Stéttarfélagsins, að málsúr-
slit séu hin verstu, sem hugsazt geti
fyrir Hörmangara. Þarf ekki að efast
um, að hér er mælt af einlægni.
Um það leyti er málinu lauk var
farið Æð hyggja að því í Danmörku
að endurskipuleggja verzlunarmálin al-
mennt, reyna að efla verzlunina, svo
að hún yrði ríkinu öllu til sem mestrar
blessunar. Ber þá að hafa í huga, að
á þeim tíma, er hér um ræðir, er
verzlunin talin þýðingarmesti atvinnu-
vegur í ríkinu. Var það samkvæmt
ríkjandi hagskoðun.
Þetta mál, sem stjórnin átti einna
drýgstan þátt í, var komið vel á veg,
þá er síðasta leiguár íslenzka ^ verzl-
unarfélagsins rann upp, 1742. í marz
þetta ár sendi stjórnin uppkast að laga-
setningu til ýmissa aðilja í Kaupmanna
höfn, m.a. Stéttarfélags Hörmangara,
og bað um álit þeirra. Stéttarfélaginu
leizt ekki á blikuna, taldi að við hina
nýju lagasetningu yrði hagur Hörmang
ara enn fyrir borð borinn.
Ekki var þó búið að ganga frá
hinum nýju lögum 9. apríl 1742. er
auglýst var í Kaupmannahöfn, að Is-
landsverzlunin yrði boðin upp 16. ap-
ríl næstkomandi. íslenzka verzlunar-
félagið hafði ekki viljað ganga að þeim
skilyrðum, sem konungur, Kristján
Sjötti, setti fyrir áframhaldandi verzl-
un þess á íslandi. Meðal þeirra skil-
yrða var stórhækkun á afgjaldinu.
Félagið hafði greitt 8000 ríkisdafi ár-
lega, en Kristján Sjötti vildi hér eftir
fá 16000 ríkisdali í ársafgjald.
í sambandi við þetta uppboð vekur
það athygli vora, hve stuttur tími líður
á milli þess að auglýsingin er dagsett
(9.4. 1742) og uppboðið á að fara fram.
Það er ein vika. Er þetta hin íhugun-
arverðasta málsmeðferð. Ekki er furða,
þótt sumum hafi þótt tíminn stuttur.
Það gefur að skilja, að Hörmangar-
ar töldu þetta mál varða sig miklu.
Daginn fyrir uppboðið, 15. apríl, kvaddi
formaður Stéttarfélags Hörmangara
nokkra félagsbræður sína á fund sinn
til að ráðgast um það, hvort þeir ættu
að reyna að taka að sér íslandsverzlun-
ina. En eftir því sem formaðurinn segir
sjálfur í Gerðabók félagsins, þar sem
hann hefur skráð frásögn af þessu,
þótti þeim of skammur tími til stefnu
og hættu við áform þar að lútandi.
Skildust þeir að því búnu. En morgun-
inn eftir, áður en uppboðið hófst, komu
þeir aftur á fund formannsins, sem
höfðu verið á ráðstefnu með honum dag
inn áður, allir nema einn, og fólu hon-
um nú að bjóða í verzlunina fyrir
hönd Stéttarfélags Hörmangara. Fór þá
formaðurinn upp í stjórnarráð (Rentu-
kammerið) þar sem uppboðið fór fram
og hóf að bjóða. Varð nokkur keppni á
milli hans og Andreasar Björns, sem
var þekktur athafnamaður í Kaup-
mannahöfn. Endaði sú keppni með því,
að formaður Stéttarfélagsins gekk með
Framhald á bls. 11.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. febrúar 1968