Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1968, Blaðsíða 4

lil
Eftir Sigurð Sigurmundsson, Hvítárholti — Fyrri hluti
I
ol
■ ■ ■

Úr Laxárdal í Dalasýslu.
Sköpun hinna íslenzku fornrita, er
og verður með réttu talin eitt af furðu-
verkum veraldar. Hér er um að ræða
það framlag til heimsmenningar, sem
ísland í smæð sinni hefur látið í té
hið eina sem gildismat hins stóra heims
á þessari þjóð verður miðað við í nútíð
og framtíð. í bókmenntum miðalda er
því skerfur íslands stór og þá hefur
án efa íslenzk menning risið hæst, náð
tindi þeirrar hæðar, hjúpuðum dular-
fullri leynd, sem sjónir vor allra bein-
ast nú til í þögulli spurn.
Saga handritanna, sem áðurnefnda
dýrgripi geyma, hefur verið að öðrum
þræði harmasaga, eins og saga þjóðar-
innar sjálfrar á liðnum öldum kúgunar
og þrenginga. Eftir verzlunareinokun,
harðindi með stórfelldum fénaðarfelli,
sem leiddi í kjölfar hafísa og eldgosa
og þjóðin hafði að miklu leyti glatað
andlegri sköpunarviðleitni, voru hin
fornu handrit skorin niður í skó og
jafnvel soðin og notuð til fæðu í hungurs
neyð, þá skeði það, að hafizt var handa
um að safna öllum íslenzkum handritum
saman hvar svo sem til þeirra náðist
og flytja á einn stað, framkvæmt af
manni, sem þekktari er nú fremur öðr-
um samtíðarmanna sinna en það var
sem kunnugt er Árni Magnússon forn-
fræðingur búsettur í Kaupmannahöfn.
Það hafa verið deildar meiningar um
það, af hvaða orsökum Árni Magnússon
réðist í slíkt fyrirtæki sem handrita-
söfnunin var, það hefur sjálfsagt ekki
enn verið fullrannsakað. En Árni var
óvenju glöggskyggn maður og því í
mörgu langt á undan samtíðarmönnum
sínum. Má því hugsa sér, að hann hafi
séð fyrir örlög þau, sem handritanna
biðu hér heima, þar sem enginn mögu-
leiki virtist vera á því, að varðveita
þau eða forða frá tortímingu. Flutning-
ur á slíkum kjörgripum yfir opið úthaf
á þeim farkostum sem þá þekktust, hef-
ur verið í meira lagi áhættusamt fyrir-
tæki. Og það er víst ekki fullkannað
hve mikill hluti þeirra hefur týnzt í
hafi. Og hér er heldur ekki staður né
stund til að athuga hve mikill hluti
þeirra eyðilagðist í brunanum mikla í
Kaupmannahöfn 1728.
Án efa hefur Árni Magnússon ekki
hugsað svo langt að handritin kæmust
aftur heim til íslands, ekki einu sinni
dreymt um að ísland nokkru sinni yrði
sjálfstætt ríki. En nú 230—240 árumeft-
ir dauða hans stöndum við andspænis
þeirri staðreynd að danska þjóðþingið
hefur saifi.þykkt að afhenda fslendingum
hina víðfrægu dýrgripi. Hafa Danir sýnt
hér það drengskaparbragð, sem lengi
mun í minnum haft um viðskipti milli
þjóða. Er það og mál manna, að þar eigi
lýðháskólahreyfingin danska mestan hlut
að, að glæða skilning þjóðarinnar á þessu
réttlætismáli. Skylt er líka, í þessu,
sambandi að geta íslendinga, sem um ára
bil hafa lagt mikið í sölurnar fyrir mál-
efnið, já kannske ”allt sem þeir hafa
að tapa“. Það skyggir áreiðanlega ekki
á neinn, þótt sagt sé, að þar beri hæst
Bjarna M. Gíslason rithöfund, sem ár-
um saman hefur staðið í sambandi við
lýðháskólahreyfinguna um að þoka mál-
inu áleiðis, varið til þess bæði tíma
sínum og veraldargæðum. En það er nú
stundum því miður svo, að óeigingjörn
störf í þágu hugsjónar eru ekki í sam-
tíðinni metin að verðleikum. Mætti þar
minna á, að íslendingar gátu árið 1874
haldið þjóðhátíð án þess að Jóni Sig-
urðssyni væri svo mikið sem boðið þang
að.
En hvemig eigum við íslendingar, að
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
búa okkur undir að taka við handrit-
unum heim? Það hefur að sjálfsögðu
verið ákveðið að byggja hús, en það
eitt nægir engan veginn. Á hvern hátt
getur þjóðin í framtíðinni notfært sér
dýrgripina? Eða verður það kannske
eins og einn mikilvirtur skólastjóri lét
nýlega uppi, að eins og nú horfir með
tilliti til æskunnar í landinu, myndu
handritin þegar þau loksins heimtust
heim, verða sem rykfallnir safngripir,
sem enginn hefði tíma til að fást um
eða rannsaka. En á hvern hátt verður
þá bezt komið í veg fyrir að svo muni
verða? Ekki fremur með öðru en því,
að ræða um fornsögurnar frá ýmsum
hliðum og sjónarmiðum jafnvel þó að
það geti valdið deilum.
í umkomuleysi og einangrun liðinna
alda fékk þjóðin andlega næringu frá
þessum sögum, lífði.sig inn í heim þeirra
drakk í sig boðskap þann og hugsjónir,
sem þar höfðu að geyma. Þá var ekki
verið að spyrja um það hvernig þær
hafi orðið til eða hver þaer hefði samið.
Þær voru taldar hafa skapazt þvi nær
í fullri mynd beint af vörum alþýðu
og svo verið sagðar þannig í 2—3 aldir,
þangað til einhver tók sig til og skráði
þær á bókfell, en sá hinn sami gat þó
alls ekki talizt höfundur að verkinu.
En á síðari tímum hafa menn ekki get-
að gert sig ánægðan með þessar skýr-
ingar. Tíminn líður og sagnfræðilegar
kenningar og skoðanir breytast sem
annað. Nú er farið að líta á ritarann
sem höfund eða skapara verksins aðeins
með mismikinn efnivið í höndum. Það
verður ekki í efa dregið, að það er
hann, sem gefur verkinu líf, gæðir það
ímyndunarafli sínu, raðar arfsagnabrot-
unum saman og vefur inn í þá lífs-
reynslu sina og djúpstæðu þekkingu sem
hann hefur hlotið ef til vill á storma-
samri ævL
í merkri ritgerð eftir Þorkel heitinn
Jóhannesson fyrv. Háskólarektor fórust
honum m.a. svo orð: ”Nú verður það
verksvið bókmenntafræðingsins, gagn-
rýnandans, að meta sögurnar eftir rit-
gnon peirra ryrst og fremst, meta þær
eins og þær eru, án tillits til þess, er
menn hugðu áður, að þær væru: Sagn-
rit án sögufræði, verk kynslóða sagna-
manna — án höfundar. Ég tel þetta
efalaust langmerkasta áfangann sem enn
hefur náðst í könnun fornrita vorra“.
Með þessa ályktun hins merka fræði-
manns að leiðarljósi, skal nú snúa sér
að verkefni því sem hér er um að ræða,
en það er Njálssaga. En hún hefur,
sem kunnugt er, verið talin bera hæst
allra þessara sagna vegna mikilleiks
síns frásagnar og listgildis. Og seiðmagn
hennar hefur því öðrum sögum fremur
dregið að sér hugi manna og hvatt til
heilabrota og rannsókna.
Sú var tíðin að Islendingasögur voru
flestar taldar ritaðar fyrir og um 1200
og ríkti sú skoðun meðal fræðimanna
allt fram á þessa öld. Um Njálssögu
gilti að sjálfsögðu hið sama, þar til að
Guðbrandur Vigfússon um 1860 setti
fram þá skoðun í ritgerð sem hann
nefndi ”Rök um aldur Njálu“, að sagan
sé rituð laust fyrir 1300. Færir hann
þar fyrir skoðun sinni margvísleg rök,
sem tekin hafa verið gild og ekki vé-
fengd. Telur Guðbrandur Njálu með
yngri sögunum, hennar sé hvergi getið
í öðrum sögum en þætti Þorsteins Síðu-
Hallssonar einum. Þegar aldur rits hef-
ur verið fundinn er mikilsverðum á-
fanga náð á rannsóknarbrautinni. Ald-
ur sagnanna marka fræðimenn nú svo
nákvæmt, að varla skeikar meiru en
10—20 árum. Hann er ráðinn af ýmsu
t.d. rithætti, hugmyndum, áhrifum sam-
tímans, sambandi við aðrar sögur og
ekki sízt af ýmsum orðum og orðasam-
böndum, sem tilheyra vissu tímaskeiði.
Á meðan Njálssaga var, sem aðrar
sögur slíkar, talin sannfræðirit án höf-
undar, kom fram sú skoðun, að áður
hefðu verið til tvær sögur. Gunnars og
Njáls, sem ritari hefði svo steypt saman
í eina heild. í því sambandi má minna
á orð sænska skáldsins í ritgerð um
söguna: "Njálssaga ber það með sér,
að hún er verk eins höfundar, og hefir
hann haft söguefnið svo fullkomlega á
valdi sínu, að kalla má, að hann hafi
haft síðustu málsgrein sögunnar í huga
er hann hóf að rita hina fyrstu". Þessi
spaklega og rökræna ályktun sýnir, að
sagan er fyrst og fremst skáldverk ef
til vill mesta skáldsagan af öllum þess-
um sögum. Guðbrandur Vigfússon, sem
manna mest rannsakaði tímatal sagn-
anna var lengi vel tregur til að vé-
fengja sannfræði þeirra. En um Njálu
hefur hann þó sérskoðun. Hann segir_ á
einum stað í áðurnefndri ritgerð: ”Ég
efast ekki um, að lifað hafi Arnkell
goði og Snorri eins og Eyrbyggja lýsir,
en þó víst sé að Njáll hafi til verið, þá
hefir aldrei sá Njáll lifað, sem Njála
lýsir. Hver maður hefir í Njálu sitt
verk, sé nokkru breytt, þá raskast sag-
an öll. Höfundur skapar yfir höfuð við-
burði og mannlýsingar eftir því, sem
bezt hentar, þannig, að sá guðsdómur,
sem um alla söguna gengur og er sál
hennar, komi sem ljósast fram“.
Þegar rætt er um Njálssögu sem skáld
verk, er ekki meiningin sú að kasta
rýrð á skoðanir fyrir tíma manna í því
efni, né heldur að neita því, að margir
menn og atburðir sögunnar kunni að
vera sannsögulegir að uppruna. Forn-
leifarannsóknir geta líka og hafa stund
um varpað ljósi á sannleiksgildi vissra
frásagna. Er ekkert annað en gott um
það að segja og ætti að vera hverjum
og einum kærkomin hver sú vitneskja,
sem varpar einhverju nýju ljósi inn á
rannsóknarbraut þessara einstæðu rita.
Það sem hér er átt við er, að vinnu-
brögð höfundarins séu í eðli sínu miklu
skyldari vinnubrögðum skáldsagnahöf-
undar en sagnfræðings. Og að sagan
verði á engan hátt skýrð eða skilin
með annað sjónarxnið í huga.
f formáli fyrir Njálu-útgáfu Hins ís-
lenzka fornritafélags telur Einar Olafur
Sveinsson handrit sögunnar í opinber-
Framhald á bls. 12
--------------------- 11. febrúar 1968