Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1968, Blaðsíða 8

TOMAS CUÐMUNDSSON
DMIIR LEITR llflsmnis
V.
Það bregður snemma birtu þennan
dag. En senn er ekki heldur neitt að
vanbúnaði þeim mönnum, sem fyrir til-
stilli dauðans hafa gert sér óvæntan
dagamun með þessari skammdegisför, og
þeir geta hvað úr hverju snúið baki
við tveimur afhöggnum mannshöfðum,
sem nú hafa verið fest á stengur, og
horfið aftur til lífsins eða, réttara sagt,
tii þeirrar hversdagstilveru, sem í orði
kveðnu — og oft einungis í orði
kveðnu — er líf. Þess vegna er engin
tiltakanleg reisn yfir ferðum þeirra, sem
hér eru á stjái, kynslóð þessa dags er
viðbragðsnaum og tortryggin, merkt fá-
læti og þögn, og kannski er til að
sjá engu líkara en að hún sé hingað
komin lengst innan úr einhverjum göml-
um svefni og hafi jafnvel fyrir ein-
beran misgáning orðið viðskila við næt-
urmyrkrið. Og víst má þetta til sanns
vegar færa, því að enn býr þjóðin
í einangruðum heimi, þar sem allt fer
sér jafnhægt, tíminn, mennirnir og við-
burðirnir. Hin „stóra veröld“ sneiðir
þar hjá garði, enda er hún öllum
þorra almennings harla fjarlægt hug-
tak, rétt eins og heimur riddarasagna og
Gamla testamentis, en teikn á himni
og önnur stórmerki eru löngum ein til
frásagnar um válega hluti, þau tíðindi,
sem ein teljast fréttnæm. Þetta er m.ö.o.
tímabil hinna voveiflegu tíðinda, en jafn
vel á slíkri öld hljóta þeir atburðir, sem
hér hafa gerzt, að snerta menn með
sérstökum hætti, enda allt gert af opin-
berri hálfu til að festa þá sjónarvott-
um í minni, ekki einvörðungu til á-
minningar og viðvörunar, heldur jafn-
framt til hátíðlegrar staðfestingar á því,
að öllu réttlæti sé fullnægt. Og hver
er sá, að hann dragi í efa, að þær
ólánsömu manneskjur, sem ástríður og
aldarfar hrundu á svo hörmulega glap-
stigu, hafi í dag sætt maklegum mála-
gjöldum? Nei, það hefur enginn vott-
ur af samúð slegizt í fylgd með þeim
þungu hugsunum, sem einar hafa fylgt
hinum dauðadæmdu upp á aftökupall-
inn. Samt fer það svo, þegar öllu er
lokið, að þessi fullnæging réttlætisins,
sem menn hafa hér verið sjónarvottar
að, vekur þeim sjálfum ekki neina full-
nægju og því síður nokkra gleði.
Þvert á móti skilur hún eftir tómleika-
kennd í sálunum, dýpri tómleikakennd
en nokkur önnur mannleg lífsreynsla.
Aftakan fylgir þeim heim og sezt að
í hugskotinu eins og myrkfælni.
Já, svo hlálega litlu eru menn stund-
um bættir — jafnvel af réttlætinu. En
erindum þessa dags er lokið, og þá
er ekki framar eftir neinu að bíða.
Mennirnir, sem kvaddir voru til vitnis-
burðar um síðustu göngu þeirra Agnes-
ar og Friðriks, geta haldið til móts
við aðsteðjandi mykur, en í þeim fá-
láta hópi kemur víst engum annað til
hugar en það, að þeir hafi orðið vott-
ar að lokaþætti hins mikla harmleiks.
Þeir höfðu eigin augum séð höfuðper-
sónurnar hverfa bak við hið myrka
tjald, sem engin hönd fær lyft, og þar
með voru þær komnar til fulls úr jarð-
nesku sjónmáli. Samt vill svo kynlega
til, að hér hefðu þessir atburðir naum-
ast verið rifjaðir upp, ef atvik, sem
kannski verða aldrei til hlítar skýrð,
hefðu ekki — meira en hundrað árum
seinna — komið til sögunnar og aukið
við hana ærið markverðum þætti. En
þá hafa henni reyndar bætzt nýjar per-
sór.ur, og jafnframt hefur hún um stund
ar sakir flutt sig á nýtt svið, sem á
flesta lund er gerólíkt hinu fyrra sögu-
sviði.
Þetta óvænta sögusvið er hús eitt
við Grettisgötu í Reykjavík, og ár-
talið er 1932. Þá býr þar miðaldra kona,
sem látin er fyrir allmörgum árum. Að
sögn þeirra, er bezt þekktu til, var
hún kona dul í skapi, trúuð og yfir-
lætislaus, sem „gerði sér fáa að einka-
vinum, barst og ekki á, en hugsaði
mest um heimili sitt.“ Það er einnig til
merkis um skapgerð hennar, að hún
forðaðist í lengstu lög að hafa orð á
þeirri merkilegu reynslu, sem hún hafði
orðið fyrir, og mundi helzt hafa kosið
að trúa einungis nánustu vinum sínum
fyrir þeim einstæða hlut, er hún átti
að lokaþætti þessarar gömlu harmsögu.
Þá tók hún og þvert fyrir, að sín
yrði getið í sambandi við nokkra „yfir-
náttúrlega" hæfileika, á meðan hún
sjálf væri ofar moldu, þó að slík vit-
neskja hefði að sjálfsögðu mátt lyfta
henni upp í það sviðsljós, sem mörg-
um þykir eftirsóknarvert. Loks eru heim
ildir fyrir því, að hvorki hafi hún
kynnt sér né viljað kynna sér kenn-
ingarnar um það, að unnt sé að ná
sambandi við framliðna menn, og verð-
ur einlægni hennar í þeim efnum ekki
dregin í efa. Hins vegar gat slík stað-
reynd sízt af öllu gefið í skyn, að
þessi kona væri umfram aðra sjálfkjör-
in til þeirrar þjónustu, sem henni var
huguð.
En svo að vikið sé beint að efninu,
þá er það kvöld eitt, þegar konan,
Sesselja Guðmundsdóttir, situr heima
í herbergi sínu, að hægri hönd hennar,
sem áður var að öllu heilbrigð, er snögg
lega lostin ókennilegri tilfinningu og
hætt að láta að eðlilegri stjórn, heldur
var því líkast sem „hún vildi fara
sinna eigin ferða og skeytti engum skip-
unum.“ Þetta endurtók sig sífelldlega
næstu daga og oft með stuttu milli-
bili. Þótti þá Sesselju að vonum illa
horfa fyrir sér, og gerðist hún því
kvíðafyllri sem lengra leið fram og
„köstin“ ágerðust. Kom þar að lokum,
að hún færði áhyggjur sínar í tal við
kunningjafólk sitt, og varð þá einhver
til að hreyfa þeirri tilgátu, að ef til vill
væri þarna að verki framliðin persóna,
sem leitaði fyrir sér um að koma skila-
boðum á framfæri. Ekki vildi konan
leggja neinn trúnað á það að svo komnu
máli, en „lét samt til leiðast að setjast
við borð með blað og blýant,“, eins og
komizt er að orði um þetta í
prentaðri frásögn, „og skipti það
engum togum, að þá var sem hönd-
in vildi fara að draga til stafs. En
engin skrift varð úr því að sinni, held-
ur aðeins riss og ólæsilegt klór.“
En þó að þessi fyrsta tilraun gæfi
ekki betri raun, var engu að síður
því líkast sem Sesselju væri hér eftir
þröngvað til að halda uppteknum hætti.
Enginn viljakraftur stoðaði til að hamla
gegn hinni dularfullu ásókn, sem þrá-
faldlega unni Sesselju einskis friðar,
fyrr en hún hafði tekið sér skriffæri
í hönd og setzt við borðið. Brá þá
svo við, að rithöndirv. tók óðum að skýr-
ast, og mátti fyrst lesa einstök sundur-
laus orð, en loks samfelldar setningar.
Var þá ekki um að villast, að þar voru
komin ítrekuð skilaboð frá Agnesi,
þeirri hinni sömu og tekin hafði verið
af lífi hinn 12. febrúar 1830, og höfðu
þau að geyma „innilega beiðni um, að
hún (Sesselja) sæi til þess, að bein
þeirra Friðriks yrðu grafin upp, flutt
að Tjörn á VatnSnesi og grafin þar
með yfirsöng og beðið fyrir sálum
þeirra.“
Þessi óvæntu skilaboð komu Sessel-
ju í mikinn vanda. Reyndar mun hún
í fyrstu hafa verið harla vantrúuð á
það, að hin ósjálfráða skrift væri til
komin fyrir annað en undarlega hend-
ingu, og gat hún þá látið þau liggja
milli hluta um sinn, en vitanlega varð
því erfiðara að halda fast við þá af-
stöðu sem fyrirbrigðin urðu tíðari og
tilmælin jafnframt ákveðnari. En jafn-
vel þó hún kynni að búa yfir dul-
rænum hæfileikum, sem ekki var fyr-
ir að synja, þótti henni eftir sem áð-
ur furðulegt, að Agnes skyldi snúa
sér til hennar með skilaboðin, þar sem
raunasaga hinnar löngu framliðnu konu
hafði ekki hvarflað að henni í óra-
tíma og var henni engan veginn í
fersku minni. Sú staðreynd leysti hana
þó ekki frá neinum vanda, nema síður
væri. Eða hvernig mundi hún geta var-
ið það fyrir samvizku sinni að hafa
leitt hjá sér svo persónuleg áköll frá
þjáðum mannssálum annars heims, ef
hugsanlegt væri, að skilaboðin segðu
rétt til um heimildir og væru borin
fram í einlægni?
En hér verður að fara fljótt yfir
sögu. Aðeins má geta þess, að skila-
boðin héldu áfram að berast með vax-
andi þunga, og gekk á þessu í heilt ár.
Var loks svo komið, að Sesselja ritaði
hina ósjálfráðu skrift engu síður hratt
og skýrt en væri hún að skrifa fyrir
sjálfa sig af fullri gát. Þá duldist það
ekki heldur, að „andi“ sá, er hend-
inni stjórnaði, hafði á takteinum margs
konar ráð til sönnunar því, að ekki
væri um blekkingar að ræða. Þannig
lýsti hann oft atburðum, sem Sesselju
gat ekki verið kunnugt um, en höfðu
allt að einu gerzt, eins og jafnan kom
á daginn, og ekki var heldur ótítt,
að skriftin fjallaði um atburði, sem áttu
fyrir sér að gerast. En megin efnið var
þó jafnan eitt og hið sama, — eindregin
áskorun um það, að látið yrði að upp-
haflegri beiðni Agnesar.
Sesselja var samt engu nær um það,
hvað hún gæti tekið til bragðs eða
hvernig hún ætti að snúast við málinu.
Bar það fyrst til, að sjálf hafði hún
enga aðstöðu til framkvæmda og í
annan stað þóttist hún vita, að hún
yrði aðeins til athlægis, ef hún skýrði
frá hinu sanna um skilaboð þeirra Agn-
esar og Friðriks. En þá vildi svo til,
að henni barst mjög ákveðin hvatning
um að leita liðsinnis og ráða hjá valin-
kunnum sæmdarmanni og hæstaréttar-
dómara, sem lengi hafði gefið sig við
sálarrannsóknum. Þótti henni það að
sönnu fulldjarft tiltæki, en herti sig
þó upp um síðir og gekk á fund
mannsins. Ekki er vitað, hvað þeim fór
á milli, en vart þarf að efa, að hann
hafi tekið máíi hennar með fullum
sk'ilningi og jafnframt lagt henni á
hjarta að bregðast ófeimin við erindi
því, sem hún hefði verið kjörin til að
rækja. - i . ■ ■
Upp frá þessu kemst svo skriður á
atburðarásina. Þá hefur verið rætt við
biskup íslands, og hann hefur fyrir
hönd kirkjunnar veitt góðfúslegt leyfi
til þess, að bein Agnesar og Friðriks
mættu hljóta legstað í vígðri mold.
Jafnframt kemur það á daginn, að ekki
muni standa á mönnum til aðstoðar við
væntanlegar framkvæmdir, og umsjón
með þeim er þegar komin í góðar hend-
ur. Er þá fastráðin sendiför norður til
að koma öllu í kring, og þar með á
ekkert að verða því til fyrirstöðu
að látið sé endanlega að óskum hinna
framliðnu.
VI.
Ferð milli tveggja heima.
í sögu Natans Ketilssonar og Skáld—
Rósu eftir Brynjúlf frá Minna—Núpi
segir á þessa leið, eftir að aftökunni
hefur verið lýst: „Líkin voru lögð í
kistur og grafin þar skammt frá, en
höfuðin sett á stengur, því að svo var
ákveðið í dómnum." Aðrar upplýsing-
ar og nákvæmari um greftrunarstaðinn
var hvergi að fá, og mátti því gera
ráð fyrir, að tafsamt mundi verða að
hafa uppi á beinunum. Um höfuð sak-
borninganna gegndi enn fremur því
máli, að þeirra var alls ekki að leita
á greftrunarstaðnum. Það var vitað, að
daginn eftir aftökuna lagði húsfreyj-
an á Þingeyrum fyrir vinnumann sinn að
fara þá um nóttina í Vatnsdalshóla til
að taka höfuðin af stöngunum og flytja
til greftrunar í Þingeyrakirkjugarði.
Slíkt varð að sjálfsögðu að fara fram
með leynd, en víst er um það, að vinnu-
maðurinn tókst þessa ferð á hendur um
nóttina að boði húsfreyju, og hvorki
mun hún né aðrir hafa dregið í efa,
að hann hefði lokið erindinu eins og
til stóð. Það hafði því í full hundrað
ár verið á almanna vitorði, að höfuð-
beinin hvíldu í Þingeyrakirkjugarði,
þó að vitanlega gæti enginn sagt leng-
ur til um, hvar í garðinum þau væru
niðurkomin.
Nú hefði að fyrra bragði mátt teljast
eðlilegt, að þeim Friðriki og Agnesi væri
geðfelldast að hljóta legstað í sama garði
og geymt hafði svo lengi höfuðbein
þeirra, og þegar til þess kom, að bein-
in skyldu grafin upp og flutt í vígð-
an reit, þótti ýmsum sjálfgert að greftra
þau að Þingeyrum, enda var þangað
skemmst að fara á kirkjustað. En þá
bárust enn um hendur Sesselju mjög
brýn skilaboð, þar sem þau Agnes og
Friðrik héldu ekki aðeins fast við fyrri
tilmæli sín um að hljóta legstað í Tjarnar
kirkjugarði, heldur komu einnig nýjar
upplýsingar til skjalanna. Þau höfðu
nokkru áður skýrt svo frá, að dys
þeirra væri í „hásumars—sólsetursátt,
séð frá aftökupallinum, og skammt frá
honum", en nú bættist það við, að
höfuð þeirra væru einnig niður komin
á sama stað. Jafnframt sagðist þeim svo
frá, að „gæðakonan góða“, eins og þau
nefndu húsfreyjuna á Þingeyrum, hefði
að sönnu lagt fyrir vinnumann sinn
að taka höfuð þeirra af stöngunum og
flytja þau á laun til greftrunar í Þing-
eyrakirkjugarði, en hann hefði „svik-
izt um það, án þess þó nokkurn tíma
yrði upplýst, og tekið það leyndarmál
með sér í gröfina." í þess stað hefði
hann grafið þau, sem svarar feti norð-
an við dysina, þar er malarbornara.“
En þar með var sagan ekki öll.
Ofan á annað lét nú Agnes þess sér-
staklega getið, að vinnumaðurinn hefði
ekki einungis vanrækt að taka höfuð
hennar af stönginni, heldur hefði hann
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. febrúar 1968