Lesbók Morgunblaðsins - 11.02.1968, Blaðsíða 13

höfund Egilssögu að hann muni vera
Snorri Sturluson. Að fengnum þessum
merku vísindalegu rannsóknum Hall-
bergs, þarf vart að efast lengur um að
hún sé verk Snorra Sturlusonar. En
hinsvegar sýna allar málfars og stíl-
rannsóknir jafnframt það, að Njálssögu
verður ekki skipað í röð verka hans.
En hitt fer ekki á milli mála, sem
fræðimenn fyrir löngu hafa sýnt fram
á, að nokkurra efnisáhrifa gætir frá
ritum Snorra á Njálu. En það stafar
einfaldlega af því, að höfundurinn hef-
ur þekkt þau og notfært sér í vissum
mæli, eins og talið er, að hann hafi
þekkt meirihluta rita þeirra, sem til
voru á undan sögu hans. Eftir hvaða
leiðum menn kynntu sér eða komust
yfir handrit á þeim tímum er erfitt
fyrir nútímamenn að gera sér grein fyr-
ir, en vafalítið hefur verið farið að
skrifa þau upp, um það bil eða áður
en blekið var orðið full þurrt í frum-
ritinu. Af þessum sökum dreifðust hand
ritin afar fljótt út, sennilega fyrst og
fremst meðal höfðingja um allt land.
Nú eru frumritin yfirleilt glötuð og
þessvegna gefur það enga bendingu,
sannar ekkert um höfund, hvar svo
sem handrit kann að finnast. Miklir
snillingar á borð við Snorra Sturluson,
villa ekki á sér heimildir um stíl eða
málfar.
Þá er næst að athuga staðfræði sög-
unnar hvað snertir Snorra eða Sturl-
unga. Snorri var sem kunnugt er upp-
alinn í Odda, en fór fremur ungur úr
því héraði og því þurfa staðvillur í
Rangárþingi ekki að mæla á móti hon-
um sem höfundi, hinsvegar eru litlar
líkur til þess að hann hafi verið kunn-
ugur í Skaftafellsþingi, þar sem stað-
þekking höfundarins er talin mjög traust
og því síður á Austfjörðum. Eins og
kunnugt er gerist nokkur hluti Njálu
í Dölum vestur eins og þar segir. Um
1700 hafði Árni Magnússon tekið eftir
því, að í Dölum hefði Njálu-author ó-
kunnugur verið. Guðbrandur Vigfússon
hugði fyrst, að höfundurinn væri það-
an, en hvarf frá þeirri skoðun, senni-
lega vegna staðfræðinnar sem við at-
hugun gat ekki samrýmzt þeirri tilgátu.
Eins og áður getur, er varhugavert
þegar leita skal höfundar að gera of
mikið úr smávegis ónákvæmni í staða-
lýsingum, með því er stefnt út í ófæru,
því alþekkt er, enn þann dag í dag,
hver munur er á slíku milli jafn kunn-
ugra manna. Einnig má hafa það í
huga að Njáluhöfundur er talinn frem-
ur hirðulaus með slíka nákvæmni og
hikar ekki við að hafna réttri stað-
fræði í þjónustu listrænnar meðferðar
sögunnar. En stórfelldar staðaveilur í
sögunni sem þó engri list geta þjónað,
taka þó af allan vafa um það, að höf-
undurinn hafi verið þar kunnugur eða
jafnvel nokkurntíma komið á staðinn.
Ein mesta staðarskekkjan, sem í sög-
unni finnst er einmitt í Breiðafjarðar-
dölum. Um það ber öllum handritum
hennar saman og þar hljóta fræðimenn
að styðjast við umsögn kunnugra manna.
há er Mörður gígja gefur Hrúti Her-
jólfssyni Unni dóttur sína segir hann
við Höskuld bróður hans: „Mikið munt
þú verða fram að leggja með honum,
því að hún á allan arf eftir mig.“ „Eigi
þarf og lengi að bíða, hvað ég skal á
kveða,“ sagði Höskuldur „hann skal
hafa Kambsnes og Hrútsstaði og upp
til Þrándargils.“ Um þetta segir Einar
Ól. Sveinsson neðanmáls í fornritaút-
gáfu sinni: „Þrándargil er upp í Lax-
árdal, langt upp frá Höskuldsstöðum,
og nær það engri átt, að nefna það
hér því að þá hefði Höskuldur gefið
óðal sitt.“ Villa þessi sem handritin
eru samsaga um, mun eiga rætur að
rekja til vanþekkingar söguritarans á
staðháttum." Fleiri merki um ókunnug-
leik koma fyrir, t.d. er getið um næsta
bæ hjá Hrútsstöðum eins og höfundur-
inn viti ekki hvað hann heiti. Einnig
er hann ekki talinn vita um vegalengd-
ina út í Bjarnareyjar á Breiðafirði. Eru
"4 nokkrar líkur fyrir því, að Sturl-
ungar, Snorfi eða Sturla Þórðarson,
hafi um söguna fjallað og látið slíka
tilgangslausa villu frá sér fara í sínu
eigin héraði? Iiér sýnir staðfræði óum-
deilanlega sömu niðurstöðu og áður
nefndar málfarsrannsóknir, að Njáls-
saga muni ekki vera frá Snorra eða
Sturlungum runnin.
ST AÐARKIRKJA
Framhald bls. 11.
gildum. Hann hafi niðurnítt jörðina,
ekkert greitt eftir hana. Hann verði
því að útvega sér ábyrgðarmann fyrir
viðhaldi kirkjunnar og innstæðu hennar
kviku og dauðu. — Ella sé honum Stað-
ur óheimill til ábúðar framvegis.
Kveðst biskup samt eigi svo hart að
honum ganga „ef mér ei litist að þér
væruð sjálfur orsök í yðar óefnum,
hvað að aumkvunarvert er fyrir einn
herrans þénara, því sá sem ei kann
forstanda sitt eigið hús, hvað miklu
síður kann hann forstöðu að veita Herr-
ans söfnuði. Ég veit að þér munuð af-
saka yður með hörðum árum og bágu
fiskiríi. En það er ekki nóg að skjóta
skömminni upp á Guð eins og hann
hafi ekki nógar áður borið. Margur
heiðarlegur kennimaður hefur minna og
örðugra uppeldi en þér og leitast þó
við að gera skyldu sína bæði við Guð
og menn.“
Svo er að sjá sem biskup hafi eitt-
hvað viljað draga beittasta broddinn
úr þessari hörðu áminningu. Hann tek-
ur fram, að þetta sé ekki ritað af ó-
vild, „ef þér viljið betra yður og yðar
framferði, svo að ei séuð þér kristi-
legri kirkju, kennimannlegri orðu eða
sjálfum yður til minnkunar“.
En hér var hægara um að tala en
í að komast. Örbirgð og armæða sr.
Stefáns Hallkelssonar hefur sjálfsagt í
og með stafað af drykkjuskap. Og eins
og hjá ótal öðrum, sem Bakkus nær
tökum á, seig nú stöðugt á ógæfuhlið.
Skepnunum fækkaði, hlutirnir rýrnuðu,
skuldirnar jukust í dálkum verzlunar-
bókanna, Það var stöðugt örðugra að
fá úttekt. Hin kjarnyrta brýning Meist-
ara Jóns og hans biskupslegu áminning-
ar reyndust léttvægt innlegg við disk-
inn í Grindavíkurverzlun. Loks er
reikningnum lokað fyrir presti. Heim-
ilið bjargarlaust með börnin í ómegð.
Þá er í allsleysinu tekið það ráð að
veðsetja kaupmanninum, Rasmusi Niel-
sen, staðarins skip. Mark Skálholts-
kirkju er höggvið af því og á það
skorið fangamark kaupmanns: R.N.S.
Fyrir rétti bar sr. Stefán, að til þessa
óyndisúrræðis hefði hann gripið vegna
fátæktar til þess að fá einhverja út-
tekt. Annars blasti sulturinn við. Þetta
hefði hann líka talið sér leyfilegt. Hann
hefði ekki farið í neina launkofa með
það. Skipið hefði verið í sinni ábyrgð
eins og annað kirkjunnar góz. Hann
hafði beðið biskup ásjár í sínu aðþrengj-
andi fátæktarbasli, en ekki fengið á-
heyrn. Hinsvegar hefði kaupmaður oft
hjálpað sér um bjargræði til láns. —
Bað hann að síðustu yfirvaldið fyrir-
gefningar á öllu því sem honum hefði
orðið á í þessu og lofaði að fara eftir-
leiðis ekki svo óvarlega.
En þrátt fyrir þessar málsbætur og
loforð sr. Stefáns um betrun og bót,
var hann dæmdur frá embætti og skuli
hann afklæðast sínum kennimannsbún-
ingi undireins og hann hafi heyrt þenn-
an dóm og skoða sig sem óvígðan mann
nema konungur náði hann.
Prófasti sr. Stefáns. sr. Ólafi Péturs-
syni í Görðum, fannst þetta nokkuð
harkalegar aðfarir og hummaði fram
af sér að halda um mál hans presta-
stefnu heima í héraði. Þá afstöðu tók
biskup óstinnt upp sem hans var von
og vísa og sr. Stefán fékk enga rétt-
ing mála sinna. Ekkert stóðst gegn
kappi Meistara Jóns í þessu máli. Annar
prestur var settur að Stað, en sr. Stef-
án fékk ábúð á annarri Staðar-hjá-
leigunni, Móakoti. Þar eru þau, hann
og Hólmfríður til lieimilis í manntalinu
1703 ásamt fjórum börnum sínum, Guð-
nýju 12 ára, Þorláki 5 ára, Snorra
ársgömlum og Mikel litla sem er bara
17 vikna.
Trúlega hefur sr. Stefán lítt kunnað
við sig í Grindavík eftir afsetninguna
og láir honum það enginn. Svo mikið
er víst, að þrem árum síðar er hann
fluttur þaðan og kominn norður yfir
Flóann, setztur að á Jaðri, rúml. 4 hundr
aða koti, einni af hjáleigum prestsset-
ursins Garðar á Akranesi, enda var
maddaman í Görðum, Oddný Þórðar-
dóttir, systir Hólmfríðar konu sr. Stef-
áns. Hafa þau hjón eðlilega notið þess-
ara mágsemda, enda segir Árni Magnús
son í Jarðabók sinni, að á landseta
Jaðars hvíli nú öngvar kvaðir og „veld
ur því náungasemi".
Svo liða þrjú ár og komið fram-
undir sumarmál 1709. Víkur nú sög-
unni suður til Kaupmannahafnar. Kon-
ungurinn, Friðrik 4., er orðinn leiður
á drunga grárra vetrardaga og heldur
suður yfir Alpafjöll til móts við suð-
ræna sól og sumarbláan himinn. Hann
hefur dvöl í Flórens. Einnig þaðan næi
hin konunglega umhyggja fyrir þegn-
um hans norður til íslands. Þar undir-
skrifar hann 20. apríl 1709:
„Kongelig Allernaadigste Opreisn
ing for Hr. Stephan Halkildsen,
som Aar 1703, af Biskop Mag. J.
Widalin var dömt fra sit Præste-
kald Grinnevik, með den Clausul:
med mindre Kongen vilde ham
benaade: fordi at han havde pant-
sat en Fiskerbaad til tvende, saa
at han desuagtet maatte Geistligt
Embede betiene og til et af de
slette Kald befordres".
En sr. Stefán notaði sér ekki þessa
konunglegu uppreisn. Hann gekk ald-
rei aftur í þjónustu kirkjunnar. Var
hann þó ekki nema hálffimmtugur þeg-
ar hann fékk aftur hempuna, sem hann
hafði verið sviptur 6 árum áður. Hann
mun hafa dvalið þar efra í Borgar-
firði það sem eftir var ævinnar, enda
ílentust börn hans þar. I prestatali sr.
Sveins er dánarár hans talið 1732.
„Ekki vpit ég hvaða heimildir eru
fyrir því“ segir Hannes Þorsteinsson
í Ævum lærðra manna, en úr þeirri
miklu fróðleiksnámu er flest það tínt,
sem sagt er í grein þessari um Grinda-
víkurpresta.
L5D
Framhald af bls. 5
fól mig á hendur hjúkrunarkonunni og
fór heim. Hann hafði líka átt erfiðan
dag.
í borðstofu deildarinnar fannst mér
hugmyndin um að borða allt of heimsku
leg. Ég fékk mér þó einn bolla af kaffi,
þann stórfenglegasta á allri minni ævi.
Meðan ég hélt á bollanum, seitlaði hlýj-
an yndislega inn í handleggi mína og
upp að öxlum. Ég naut þess ríkulega
meðan ég horfði á gulan bollann, undur
samlega sjálflýsandi, og fagurbrúnan
lit kaffisins. Loks bragðaði ég á því -
það var næstum því óþolandi indælt.
Ég gat ekki setið kyrr. Ég stóð upp
og steig nokkur dásamleg spor og snar-
sneri mér á tánum - hver skeytir því,
þótt fólk horfi á? Þá tók ég eftir því
að stóllinn, sem ég dansaði framhjá,
lyftist hægt frá jörðu. Ég þrýsti honum
gætilega niður aftur. Hann lyfti sér
upp á nýjan leik. Ég varð að setjast
á hann, til að halda honum niðri. En
enginn annar tók eftir þessu, og það
skýrir þá staðreynd, að ég var sá eini,
sem skellihló.
Þriðja stig. íhugun.
Ég er ekki innhverfur maður. Hafi
ég ekki eitthvað að lesa í tómstundum,
þá líður mér heldur illa. En þegar sjö-
unda stund leiðangurs míns nálgaðist,
fór ég út og fann þá að úti hefði ég átt
að vera allan tímann. Ég lagðist í gras-
ið, það var ótrúlega grænt, furðulega
ilmandi. Ég horfði í tvær stundir á him-
ininn, án þess að hreyfa mig. Þetta
skeið er hinn dulræni tími. Menn verða
þá fyrir trúrænni reynslu. Ekki varð
ég hennar þó var, en þegar skýin svifu
yfir mér, þá fannst mér ég vera hluti af
þeim, og ég vissi að þau, jörðin og
grasið voru ein heild. Ég horfði inn í
óendanleikann, sjálf mitt leystist upp
og rann satnan við einhverja heild.
Skyndilega vissi ég hvað fornlíffræð-
ingurinn David Techer átti við, þegar
hann skrifaði: „Hve margir menn vilja
fara í kirkju til að lieyra um Guð,
þegar þeir geta sannreynt hann gegn
um sálhrifalyf.?
Tímaskyn mitt sveif enn í lausu lofti.
Ég sá einhvern náunga labba af stað,
horfði síðan á hann í tuttugu mínútur
eða svo. Þegar ég leit við, hafði hann
aðeins hreyft sig um tíu fet.
Á almennan mælikvarða var sólar-
lagið sennilega dauflegt, hjúpað meira
og minna gráleitum litum. En í mínum
augum var það stórkostlegt. Ég býzt
aldrei aftur við að lifa annað eins sól-
arlag.
Þessi tími var þó alls ekki þægilegur.
Einu sinni valt ég út af og leit á handar
bak hægri handar. Ég skelfdist við að
sjá að þetta var hönd aldraðs manns,
hönd föður míns. þótt hún bæri minn
hring. Á þeim degi varð ég verulega
eldri en áður.
Nokkru síðar, það var á tíundu stund
minni, sat ég rólegur og aðgerðarlaus
úti í horni á deildarstofunni, og horfði
á félaga mína, sjúklingana. Þeir þjáð-
ust af ýmsum geðsjúkdómum, á mismun-
andi stigum, sumir virtust nálega eðli-
legir, aðrir mjög niðurbældir (katatón-
iskir), en allir í alvarlegum vanda. Ég
leit á þá og mér skildist allt í einu
hvað þeir voru að ganga gegn um, því
þennan sama dag hafði ég áður verið
þar. Samband mitt við raunveruleikann
kom aftur, en þeirra líf hélt áfram að
streyma framhjá, of hratt til þess að
auðið væri að henda reiður á því. Þessi
vitneskja varð næstum því of þungbær.
Eg gekk út úr stofunni.
Ég var áhyggjufullur þegar ellefta
stund mín var á enda þá sveimaði
í huga mér þessi psychedeliska,
sálhrifakennda hugmynd„Það skipt
ir engu máli“. Ég hélt að ég ætti
að vera að skrifa gera yfirlit eða
lesa. En svo hugsaði ég:„Hvers
vegna þá? Það skiptir ekki máli“.
Fjórða stig. Enduraðlögum.
Ég varð nú var við djúptæka og ný-
opinberaða lausn frá bindingu við verð
gildamat minnar kynslóðar, vitneskju
um að megin driffjöður hennar er græðgi
og að allsnægtir vorar eiga rætur að
rekja til þess að fjöldinn dýrkar eigin-
girni, fordóma og tvöfeldni. Er þetta
ástæðan fyrir því að þeir sveifla sér
inn í opinskátt, einfalt líf og hugsjóna-
ríkt? Er þetta þeirra bylting gegn
hraðanum, harðstjórn félagshyggjunnar,
kröfunum til tignartákna, siðlausum
mannvígum í stríðum?
Enda þótt ég væri uppgefinn og Dr.
Ray gæfi mér tvær svefntöflur, lá ég
vakandi langtímum saman um nóttina
starandi i loftið sem nú var dimmt. Hugs
anir mínar boltruðu sér of hratt til að
ég gæti fest svefn.
Hvað skyldi morgundagurinn leiða í
Ijós? Myndu hlutirnir þá skipta mig
nokkru máli?
Svo fór að þeir gerðu það og gera
enn. Um morguninn var ég ennþá utan
við mig og hugsandi, en ég fór að
skrifa ýmislegt á blöð. Enn var ein hug
mynd, sem hélt áfram að skjótast um
heila minn, nokkuð sem ég hafði verið
að hugsa nóttina áður: „Þeir hafa tekið
mig allan sundur í hluta, og nú verð
ég að setja mig saman aftur“ Sumir
hlutarnir vilja ekki falla í sömu skorð-
ur og áður, ekki enn.
Jóhann Hannesson
færði í islenzkan búning.
11. febrúar 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13