Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1968, Síða 1

Milovan Djilas, fyrrum varaforseti Júgó-
slavíu, var látinn laus úr fangelsi á síðasta
ári eftir að hafa setið inni meiri part síð-
asta áratugs fyrir skrif sín og stjórnmála-
skoðun. Smásöguna sem hér birtist, ritaði
Djilas meðan hann sat í Cremska Mitrovica
fange/sinu.
LAUIMSATIIM
K
afteinnmn vissi að þeir höfðu a
honum gætur.
Þetta var ekki eingöngu eðlisávísun
eða vitundin um ógreiddar skuldir fyr-
ir herjun hans á útlagana og eyðilegg-
ingu á heimilum þeirra. Það sáust líka
ytri og hversdagslegri merki.
Þeir voru að læðast um þessar nætur,
sem hundurinn Garov gelti hátt og
dimmt, til að segja honum að þetta
væru menn en ekki villidýr, sem væru
að snuðra kringum húsið. Geltið var
hófsamlegt og kvíðafullt í fyrstu, jókst
síðan að reiði og ákefð þar til hund-
inum lá við köfnun, en það vissi á
óvelkomna gesti, sem nálguðust æ meir,
enda þótt þeir gerðu aldrei vart við
sig eða berðu að dyrum.
Hús kafteinsins var afskekkt þar
sem það stóð á hans eigin lóð og hann
hafði sjálfur viljað halda sig utan við
bændalýðinn. Það var eins og vígi
byggt á tveim hæðum og allt úr steini.
Hann hafði byggt það traustlega á
þeim tímum, þegar hann varð að verj-
ast, ekki aðeins blóðhefndinni heldur
einnig gegn aðsúg handan frá landa-
mærunum. Grjóti og lurkum rigndi á
veggina, og eina nóttina sem Garov
gelti vöknuðu kafteinninn og kona
hans, hlustuðu með leyndum óhug á
steinvölur spretta og fúnar greinar
bresta undan mannafótum. Kafteinn-
inn tók riddarabyssu sína og ýtti upp
marrandi gluggahlerunum, og kona
hans, eins hugrökk og hún var kvíðin,
hrópaði út hvellum rómi, sem jafnvel
lét ókunnuglega í eyrum hennar sjálfr-
ar: „Hverjir eruð þið í kringum húsið
um nætur og gerið ekki grein fyrir
ykkur?“ En hið eina, sem greint varð,
var Garov sem togaði grimmdarlega í
beizli sitt og málmkennt skrjáfið í
beykigreinunum við vinstra horn húss-
ins — sá ókunni hafði laumazt burt út
í nóttipa.
Morguninn eftir, þegar synir kaft-
einsins tveir ráku kýrnar á beit, höfðu
þeir leitað kringum húsið, í hlíðunum,
á enginu og í skóginum og í troðnu
grasinu fundu þeir vindlingastúfa og
mylsnu af osti og maísbrauði, sem maur
arnir voru ekki búnir að bera í burtu.
Þar höfðu launsátursmennirnir dvalið
um daginn í þeirri von að kafteinninn
myndi koma út til að líta eftir bý-
flugnabúunum.
En það sem mesta furðu vakti var
látbragð bændanna, einkum þeirra er
grunaðir voru um að halda hlífiskildi
yfir útlögum.
Þeir tóku kafteininum með þögn og
ólund og, að því er honum virtist með
dulinni en þó augljósri undrun yfirþví
að sjá hann og að hann skyldi enn
vera uppréttur og ofanjarðar. Og bai-
raktarinn (fánaberinn), orðhvatur
krypplingur, sem reyndi ekki einu
sinni að leyna samúð sinni með útlög-
unum, en var þakklátur kafteininum
fyrir að hafa bjargað lífi sínu og
eignum í byltingunni, varaði hann við,
sem hetju og þorpsbróður: Farðu með
ailri gát — nú er tími úlfanna og það
grænkar í hiíðum“.
Kafteinninn gat ekki gert sér vonir
um vernd lögreglumannanna í næsta
þorpi, því enda þótt hann hefði á sín-
um tíma hundelt útlagana var hann nú
sjálfur orðinn hálfgerður vandræða-
gripur: hið nýja skipulag hafði ekki
samsvarað hugsjónum hans og vonum.
Vegna óánægju sinnar hafði hann fyrst
verið fluttur úr sínu eigin umdæmi og
síðan settur á eftirlaun með orðu og
tignargráðu í sárabætur. Þegar hann
kom aftur til umdæmis síns reyndist
honum ómögulegt að setjast um kyrrt:
hann átti enn í blóðugum ófriði við
útlagana, sem ekki hafði verið með öllu
útrýmt og ráðandi flokkur bar ekki
traust til hans. Hann gat aðeins reitt
sig á eigin klókindi og fyrirhyggju.
Enda þótt hann hefði oft komizt í hann
krappan, var hann enn aðeins á fimmt-
ugsaldri með lipurð og sveigjanleik
æskumannsins.
Hann gat engum treyst til fullnustu
nema konu sinni þótt hann væri eng-
anveginn utangarðs og ætti bæði bræð
ur og frændur í grenndinni. Hann
treysti jafnvel ekki næsta og eina ná-
granna sínum, malaranum, og þeim mun
síður sem hann vissi frá fornu fari að
hann var handgenginn lögreglunni. Því
sá sem svíkur annan mun einnig svíkja
hinn. Ennfremur hafði malarinn horft
ágirndaraugum til engja kafteinsins
við ána og ef til vill grunaði hann
daður kafteinsins við hina laglegu og
fjörugu ljóshærðu konu sína.
Það hefði verið litlum vanda bundið
fyir kafteininn að halda sér óhultum,
að loka sig inni í sterka virkishúsinu
sínu, hefði hann ekki óttazt að sér yrði
brugðið um bleyðiskap og hefði hann
ekki þurft að fara til þorpsins og ná-
grannabæjarins að sækja eftirlaun sín
og ýmsar aðrar nauðsynjar.
Áhyggjulaus að sjá lagði hann riddara-
byssuna yfrum lierðar sér.
Engu að síður yfirsteig hann alla erf
iðleika og forðaðist allar gildrur sem
lagðar voru fyrir hann, þannig að eng-
inn varð neins var nema kona hans.
Á meðan bjart var hélt hann sig
mestmegnis innivið og ef hann þurfti
að fara út fyrir sneiddi hann hjá opn-
um svæðum — túninu og engjunum. Að
kvöldi til fór hann því aðeins út að
Garov svæfi vært í húsi sínu. Hann
hagaði gerðum sínum eftir atferli út-
laganna og þar sem hann grunaði að
þeir myndu ætla honum sömu hegðun
og sjálfum sér, fór hann aðeins til
þorpsins þegar enginn átti von á hon-
um, með riddarabýssuna um öxl og
gekk rólega. En um leið og hann kom
inní skóginn fór hann útaf götunni og
læddist gegnum kjarrið, með augu og
eyru vakandi og vopn sitt mundað og
reiðubúið. Hann hélt ávallt heimleiðis
að nóttu til, nálgaðist hús sitt hljóð-
lega og fór ekki inn í það fyrr en
eiginkonan hafði svarað merkjum hans.
Daginn áður hafði hann fengið stefnu
með malaranum um að mæta á næsta
bæjarþingi og þennan morgun varð
kafteinninn að leggja af stað. í fylgd
með konu sinni, sem eins og óviljandi
skýldi baki hans með líkama sínum,
hraðaði hann sér yfir garðinn og nam
staðár neðst í brekkunni. Um hundrað
metrum fyrir neðan þau freyddi áin,
sem steyptist út úr dimmu gilinu yfir
tvö til þrjú hundruð metra svæði vax-
ið þéttu skógarkjarri en lyppaðist síð-
an gegnum grænt elri— og víðiþykkn-
ið og flúði aftur undir skriðuna eins
og snákur undir stein. Frá þessum stað
á hægri bakka árinnar breiddust ný-
slegnar engjar kafteinsins og hinumeg-
in stóð litla íbúðarhúsið malarans og
bar hvítt við bláa kartöflugeymsluna
hans.
Tuttugu metrum fyrir ofan litla mal-
arahúsið siútti vatnsmyllan yfir ána
eins og þyrstur, grár fugl. Hann gat
séð malarann framanvið hús sitt sýsla
með eitthvað hvítleitt, hann var að
telgja tréskál eins og hann gerði oft
og tíðum. Kafteinninn skimaði um dal-
inn: jú, elriviðurinn milli engjanna og
árinnar var þéttur, torfær, hann yrði
að fara þá leið. Hann afréð í skyndi
að fara ekki stíginn fram með ánni
heldur gegnum elriþykknið í engja-
jaðrinum þar til hann kæmi að litlu
brúnni hundrað metrum fyrir ofan
mylluna. Þar hefði hann jafnstöðu við
launsátursmennina í þykkninu, rækist
beint framan að þeim svo þeir gætu
ekki tekið öruggt mið.
„Vertu blessuð," kallaði hann til
konu sinnar og lagði af stað. En hún
sat kyrr á hækjum sínum neðarlega í
brekkunni. Þarna sem hún sat í keng,
svartklædd frá hvirfli til ilja, minnti
hún bónda sinn er hann leit um öxl,
á einhvern ólánsfugl, . óheillakráku, ”Af
hverju ferðu ekki? Eftir hverju ertu
að bíða?“ sagði hann í hálfgerðum
skammatón.
„Engu, engu,“ svaraði kona hans án
þess að þykkjast. „Ég er að líta eftir
þér að þú komist óhultur til þorpsins",.
Kafteinninn brosti og sagði við sjálf-
an sig: „Trygg er hún!“ Og eins og
venjulega áhyggjuiaus að sjá, lagði
hann riddarabyssuna yfrum herðar sér,
hélt annarri hendinni um hlaupið en
hinni um skeftið.
En kona hans vissi að kæruleysið
var uppgerð. Hún sá hvernig hann
greip byssuna óðara og hann kom inn
í þykknið og héit henni á undan sér
eins og glampandi spjóti, og beygði í
sífellu til hægri eða vinstri þegar hann
þræddi gegnum kiarrið.
Er kafteinninn var á heimleið úr
þorpinu birtist hann fyrir framan mal-
alahúsið eins og hann hefði átt sam-
leið með tunglskininu. Bláleitt Ijósið
hafði í sömu svifum flætt yfir garð mal
arans og jafnvel þakið á myllunni,
þótt larid kafteinsins hinum megin við
ána væri eins og kolsvart gímald.