Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.1968, Qupperneq 1
«
Jónas St. Lúðvíksson:
ÍFANGBRÖGDUM
VIÐ
STÓRVIÐRI
HAFRÓT
OG BLINDBYL
Hrakningssaga vélbáts á skírdag 1933
Það var hinn 13. apríl árið 1933 að
Ægir konungur hjó enn eitt skarðið í
fiskiflota landsmanna. En þann dag
hreif hann í djúp sitt vélbátinn „Fræg“
VE 177 vestur af Vestmannaeyjum, eftir
langa og stranga örvæntingarbaráttu
áhafnarinnar við að halda bátnum ofan
sjávar og fá lífi sínu borgið.
Vélbáturinn „Frægur" kom til Vest-
mannaeyja í ársbyrjun árið 1915 og
lióf fljótlega göngu sína á vertíð. Þegar
hann kom til Eyja hét hann „Mýrdæl-
ingur“ og bar sömu einkennisstafi. Hann
var smíðaður úr eik og furu í Freder-
ikssund í Danmörku, var súðbyrtur,
9,13 smálestir að stærð og var knúinn
12 hestafla Dan-vél. Milligöngu um
smíði bátsins hafði Gísli J. Johnsen
kaupmaður og útgerðarmaður, síðar stór
kaupmaður í Reykjavík, en hann hafði
miliigöngu um smíði fjölmargra báta
Eyjamanna, allt frá upphafi vélbátatím-
abilsins, sem segja má að hafi raun-
verulega hafizt árið 1904 með komu
vélbátsins „Eros“ í maí það ár. Sá bátur
var tæpar fjórar smálestir að stærð
með sex hestafla Möllerup-vél, tveggja
strokka. Atti Gísli J. Johnsen einnig
írumkvæðið að tilkomu þess báts.
Bátar þeir sem Gísli sá um smíði á
voru yfirleitt byggðir í skipasmíðastöð
Andersens í Frederikssundi og þar var
„Mýrdælingur“ smíðaður. Hann var sið-
asti báturinn sem fluttur var með skipi
til Eyja erlendis frá og var 78. vél-
báturinn sem Eyjamenn eignuðust.
Eigendur „Mýrdælings" voru fjórir og
áttu þeir hver um sig einn fjórða hluta
i bátnum. Það voru þeir Friðrik Jóns-
son í Látrum, Árni Jónsson í Görðum,
Olafur Jónsson i Landamótum og Guð-
jón Hafliðason í Brekku, síðar í Skafta-
felli. Var Guðjón formaður með bátinn
frá upphafi og samfellt i 14 ár. Var
hann gætinn og dugmikill sjómaður og
aflamaður með ágætum.
Haustið 1929 urðu eigendaskipti að
bátnum og hann skírður upp og nefnd-
ur „Frægur“. Kaupandinn var Eiður
Jónsson formaður í Holti. Keypti hann
bátinn af Guðjóni Hafliðasyni, sem þá
var einn orðin eigandi hans, en Guðjón
fékk sér nýjan og stærri bát, sem hann
nefndi einnig „Mýrdæling“.
Eiður Jónsson hafði komizt í hann
krappan, ásamt bátsfélögum sínum,
vestan í Ofanleitishamri árið áður. Hann
var þá formaður með bát Vigfúsar
Jónssonar í Holti, sem „Sigríður II.“
VE 240 hét. Strandaði báturinn við
Hamarinn hinn 13. febrúar 1928 í ofsa-
veðri, stórsjó og glórulausum byl. Björg
uðust bátsverjar af „Sigríði II.“ á þann
hátt að vélstjóranum, Jóni Vigfússyni
í Holti, tókst á yfirnáttúrulegan hátt
að klífa Hamarinn, við að því er virð-
ist næstum óvinnandi aðstæður, — upp
eftir snjófylltum syllum, sprungum og
snösum, sennilega við einhverjar allra
snjóþyngstu aðstæður, sem nokkru sinni
hafa orðið í Eyjum. Hélt hann síðan
gangandi heim í bæ og sótti mann-
hjálp. Fyrir þetta einstæða afrek sitt
var Jón heiðraður af hetjusjóði Car-
negies.
En lítum nú til ársins 1933. Vertíð-
in í Vestmannaeyjum var í fullum gangi
og það var komið fram í dymbil-
viku. Einn þeirra báta sem réru til
miða í Eyjum aðfaranótt skírdags, sem
bar upp á 13. apríl var vélbáturinn
„Frægur“ VE 177. Áhöfn bátsins var
þessir menn: Formaður og eigandi Eið-
ur Jónsson í Holti. Hásetar voru þeir
Óskar Bjarnason frá Stokkseyri, Ágúst
Guðjónsson frá Vestmannaeyjum, Jóel
Einarsson frá Stíflu í Vestur-Land-
eyjum, Andrés Gestsson frá Stokkseyri
og Jóhann Baldvinsson frá Súluholts-
hjáleigu í Flóa. Vélstjóri á „Fræg“ var
Árni Valdason í Sandgerði í Eyjum, en
sérstakra ástæðna vegna var hann ekki
með í þessari síðustu sjóferð bátsins.
Allt voru þetta afburða góðir sjómenn
og harðfrískir dugnaðarforkar, sem létu
engan bilbug á sér finna á hverju sem
gekk í baráttu við ofsaveður og ham-
farir hafsins.
Línuvertíðin var fyrir skömmu afstað
in hjá bátum yfirleitt. Hún hafði gengið
fremur vel hjá „Fræg“, eins og flestum
öðrum bátum, enda hafði tíðarfar verið
ágætt til sjósóknar það sem liðið var
vertíðar og fiskisæld mikil og aflabrögð
'góð. Að sama skapi var nýting veiðar-
færa ágæt. Þann tíma sem af var vertíð-
ar var aflinn sem „Frægur“ hafði fengið
orðinn snöggtum meiri en alla vertíðina
árið áður. Það voru því góðar horfur
með aflahlut óhafnarinnar á þessari yf-
irstandandi vertíð og menn eygðu góða
útkomu í vertíðarlok, sem voru klukk-
an 12 á hádegi þann 11. maí, en um
áratuga skeið voru lok hverrar vertíð-
ar bundin þeim tíma og kom engum
til hugar að hætta störfum fyrr. Því
var það að bátsverjarnir litu björtum
augum, varðandi fiskirí, þann mánuð
sem eftir var til hins forna lokadags,
og kannske eitthvað lengur, ef fiskur
héldist á miðunum. Og þá ekki sízt
Eiður formaður og eigandi bátsins, sem
af kjarki og áræðni hafði lagt út í
hin áhættusömu og kostnaðarmiklu báts
kaup og útgerð, fyrir aðeins nokkrum
árum síðan, en útgerð á árum heims-
kreppunnar gat trauðla talizt örugg né
arðvænleg, svo sem mýmörg dæmi sanna
enda þótt menn yrðu að reyna einhverj
ar leiðir sér og þjóð sinni til lífsfram-
færslu og bjargar.
Það var þriðjudaginn 11. apríl að
Eiður formaður ákvað að breyta til um
veiðarfæri á „Fræg“. Menn álitu almennt
að netafiskur væri kominn á miðin og
studdust þar við áralanga reynslu af
átu í sjónum, hegðun fisksins, aflabrögð
og tímann sem liðinn var af vertíðinni.
Þeir á „Fræg“ ‘ settu því línuna í land,
þar sem hún var stokkuð upp, óku
netunum niður á bryggju, greiddu þau
niður í bátinn svo sem venja er til og
sigldu með þau til miða, þar sem þau
voru lögð í sjó. Var því þessi eftir-
minnilegi skírdagsróður „Frægs“ þriðji
róður bátsins á netavertíðinni.
Flestir, ef ekki allir Eyjabátar, fóru
í róður aðfaranótt þessa skírdags, 13.
apríl 1933. „Frægur" var einn meðal
þeirra. Hann lagði úr höfn milli klukk-
an fjögur til fimm um morguninn og
keyrði á fullri ferð út fyrir hafnargarð-
ana og beygði vestur með Heimakletti.
Tók hann stefnu vestur á svonefnda
Hryggi, þar sem hann átti net sín í
sjó, en þar hafa löngum verið fengsæl
fiskimið. Þá var veður fremur þung-
búið og útlitið þvi engan veginn gott.
Talsverður strekkingsvindur stóð af
austri og fór svo að hann reyndist vax-
andi, þegar líða tók á daginn.
Siglingin vestur á Hryggi gekk vel,
enda var bæði undan vindi og sjó að
sækja. Þegar komið var á miðin var
strax tekið til við að draga netin. Voru
bátsverjar einhuga um að hraða drætt-
inum svo sem kostur var, bæði vegna
þess hve veðurútlitið var ískyggilegt og
gera mátti ráð fyrir bunkuðum net-
um, svo og líka hins að næsti dagur
var föstudagurinn langi og hvíldardag-
ur, enda ekki ætlunin að vitja netanna
þann dag svo sem siður er í Eyjum.
Hugðu menn því gott til hvíldar og
svefns í landi á föstudaginn langa.
En margt fer öðru vísi en ætlað er,
ekki sízt á sjó að vetrarlagi. Þeir á
,,Fræg“ voru að ljúka við að draga
fimmta netið í fyrstu trossunni þegar
örlögin gripu í taumana. Taktfastir
skellir Dan-vélarinnar þögnuðu skyndi
lega og ískrið og marrið í vindunni og
netarúllunni hljóðnaði.
Vél bátsins hafði stöðvazt allt í einu.
Horfði nú illa með áætlun þeirra fé-
laga, því töf hlaut að verða af því að
koma vélinni í gang aftur, ef það þá
tækist. Gengu þeir „Frægs“- menn snar-
lega til verks og gerðu hverja tilraun-
ina eftir aðra til að gangsetja vélina,
en allt kom fyrir ekki. Hún var ófáan-
Brimrót og fuglager við marbrött i'jöll Vestmannaeyja.
*