Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.1968, Blaðsíða 4

íslensk nútímaljóðlist
2. grein. — Eftir Jóhann Hjálmarsson
LJÓÐ í LAUSU MáLI
Ljóð í lausu máli, eða prósaljóS hafa
verið ort með góðum árangrí á íslandi:
þetta bókmenntaform, aem franska
skáldið Charles Baudelaire gerðieinna
fraegast með bók sinni Petits Poemes
en prose, 1869, hefst hérlendis árið
1919 þegar Fornar ástir, eftir Sigurð
Nordal koma út. Þess ber að gæta, að
Sigurður hafði nokkru fyrr birt brot
úr Hel, þeim hluta Fornra ásta, sem
geymir ljóð í lausu máli.
í Fomum ástum, eru nokkrau smá-
sögur, listilega gerðar og forvitnilegar,
en það var einkum Hel, sem tók huga
ungra manna fanginn. Halldór Laxness,
segir t.d. í Reisubókarkorni: „Ef ég
horfi leingra aftur er mér ferskastur í
minni sá fagnaðarviðburður sem þeir
kaflar Fornra ásta voru mér, þar sem
Nordal segir af Álfi frá Vindhæli. Ég
skal gera þá játníngu, að ritsnildin sem
birtist mér í þessum köflum fól í sér
alveg sérstaka skírskotun til mín í einn
tíma, bar blátt áfram í sér örlög fyrir
mig. Á þessum bókaropnum var í raun
réttri nýr heimur skaptur í augum vor
íslenskra æskumanna þess tíma, Ijóð-
heimur óbundins máls á íslensku, sem
aldrei hafði áður verið slíkur.“
í eftirmála, sem Sigurður Nordal læt-
ur fylgja fyrstu útgáfu Fornra ásta,
segir hann um Hel: „Frá síðari árum
eru aðeins brotin, sem ég einu nafni
hef kallað „Hel“. Af þeim er það fyrsta,
Vegamót, skrifað í Höfn vorið 1913
(prentað í Iðunni 1916), það síðasta,
Hel, í Oxford, í desember 1917. Ef ég
hefði haft meiri tíma til ritstarfa af
þessu tæi, hefði líklega orðið úr því
efni löng skáldsaga. Fyrir smásögu var
það of viðamikið. En nú átti ég ekki
kost á nema fáum og strjálum tóm-
stundum. Þannig sköpuðu ástæður mín-
ar mér formið. Þættirnir úr æfisögu
Álfs frá Vindhæli gátu ekki runnið sam
an í skáldsöguheild með breiðum og
skýrum dráttum. Þeir urðu að ljóða-
brotum í sundurlausu máli. Ljóðaform-
ið leyfði mér að stikla á efninu, láta
langar eyður vera milli brotanna, gefa
það í skyn með einni samlíkingu, sem
annars hefði orðið að nota margar blað-
síður til þess að gera grein fyrir."
f annarri útgáfu, 1949, kemst Sigurð-
ur Nordal svo að orði í eftirmála: „Við
þetta hef ég því einu að bæta, að
ég efast nú mjög um, hverju „ástæð-
urnar“ hafa ráðið og hvort þetta hef-
ur nokkurn tíma verið efni í annars
konar frásögn. Allt frá því, er aðal-
persónan kom til mín og kynnti sig
með orðunum: Álfur heiti ég, Álfur frá
Vindhæli, — talaði hann í þessum stíl,
og hann mundi að líkindum hafa vesl-
azt upp, ef ég hefði reynt að teygja
lengri lopa úr brotunum."
Þetta styður þá skoðun, að Hel
standi Ijóðinu nær en sögunni, enda
lítur Sigurður Nordal auðsýnilega á
Hel sem ljóð, samanber eftirmála frum-
útgáfunnar. Því má aftur á móti halda
fram, að auðveldlega hefði mátt gera
skáldsögu úr því efni, sem Hel fæst
við, að það sé raunverulega ljóðrænn
prósi en ekki Ijóð. Hvort sem við slá-
um því föstu, eða komumst að þeirri
niðurstöðu að það sé á mörkum ljóðs og
prósa, hlýtur það að verða eitt af kenni
leitum hins nýja ljóðs um alla fram-
tíð, eitt af fyrstu merkjum nýs bók-
menntastíls á íslandi.
En gefum nánar gaum að eftirmála
fyrstu útgáfu: „Enginn getur fundið
betur en ég, að forminu á brotum þess-
um er stórum ábótavant. En flest frum-
smíð stendur til bóta. Og þó að mér
auðnist aldrei að skrifa Ijóð í sundur-
lausu máli, sem við má una, efast ég
ekki um, að sú bókmenntagrein eigi
sér mikla framtíð. Óbundna stílnum
hættir við að verða of froðukendur
og margorður, vanta línur og líki. Ljóð-
unum hættir við að missa lífsandann í
skefjum kveðandinnar, verða hug-
myndafá og efnislítil, hljómandi málm-
ur og hvellandi bjalla. Östuðluðu Ijóð-
in ættu að eiga óbundnar hendur og
víðan leikvöll sundurlausa málsins, og
vera gagnorð, hálfkveðin og draum-
gjöful eins og ljóðin. Þau eiga sér
krappa leið milli skers og báru. En
takist þeim að þræða hana, verður
það glæsileg sigling.“
Sigurður Nordal vekur hér máls á
því, sem nútímaskáld hafa löngum fært
fram sem haldgóð rök fyrir réttlæt-
ingu nýrrar viðleitni í skáldskap: hann
talar um að ljóðin „missi lífsandann í
skefjum kveðandinnar", en bendir á þá
kosti, sem það hefur í för með sér, að
ljóðin hafi „óbundnar hendur og víð-
an leikvöll sundurlausa málsins“. En
hann gerir sér einnig grein fyrir þeirri
hættu, sem ljóði í lausu máli er búin,
sé það lesið eins og venjulegt óbund-
ið mál. Vamaðarorð hans við lesand-
ann í eftirmálanum eru enn í fullu
gildi, næg ástæða virðist vera fyrir
marga að íhuga þau: „Ég veit, að þessi
brot heimta mikla alúð, skilning og
hugkvæmni frá lesandans hálfu, eins og
reyndar öll ljóð, meira en önnur ljóð,
af því að mönnum er svo tamt að lesa
óbundið mál í flaustrL En ég vildi biðja
menn að lesa þau a.m.k. nokkurnveg-
inn vandlega áður en þeir fordæma
þau. Ef til vill er það ofrausn af sum-
um lesendum að halda, að alt sé vit-
leysa sem þeir átta sig ekki á við
fyrsta lestur. Og menn græða vafalaust
meira á að skilja bækur en dæma þær“.
Það er ljóst, að Sigurður Nordal
gerir ekki smávægilegar kröfur til les-
enda sinna. Hann biður þá ekki aðeins
um alúð og skilning, heldur hugkvæmni
líka. Þetta leiðir hugann að því, að
hin raunverulega sköpun bókmennta-
verks er ekki einungis í höndum skálds-
ins, lesandinn á þar einnig hlut að
máli, og því meiri hugkvæmni, sem hann
sýnir, því stærri verður sá árangur sem
skáldið hefur náð í glímunni við við-
fangsefnið. Fáar eða engar bókmennta-
greinar þurfa jafn mikið að halda á
vönduðum og helst völdum lesendum og
ljóðið, og þá einkum hið nýja ljóð.
Strax í fyrsta kafla Heljar, Vega-
mót, blasa við okkur einkenni ljóðsins.
Kaflinn hefst á þessum orðum:
.... FaJSir minn sigldi burtu. ÞaS var
á heiðum vordegi með hvítum skýja-
dreglum, og vindur stóð af landi. Hann
kom áldrei aftur, og engin bára hef-
ur skolað beinum hans upp í fjöruna.
Móðir mín horfði út á sjóinn í tvö
misseri. Annað haustið féll fyrsta
mjöllin á nýgert leiði hér suður undir
hamrinum.
Einfaldleiki orðanna og skýrleiki
hugsunarinnar, er það fyrsta, sem okk-
ur dettur í hug við lestur þessara orða,
sem Una mælir við Álf frá Vindhæli,
þegar hún er að reyna að fá hann til
að hætta við för sína, setjast um
kyrrt. Og hún heldur áfram:
Þú leitar gæfunnar eins og allir
menn, en gœttu þín, að þú leitir henn-
ar ekki langt yfir skammt. Er nokk-
ur friðsœlli blettur til á jörðunni en
eyjan mín, með bœinn á miðju túni
milli fjalls og fjöru? Er ekki himinn-
inn opinn yfir henni, og er hér ekki
nœgilegt rúm til alls þess, sem er
nokkurs virði, að unnast og biðja, eld-
ast saman og deyja saman?
Umræðan, sem jafnframt einfaldleika
ljóðmálsins, setur svo sterkan svip á
HeL er nú hafin. Álfur frá Vindhæli
viðurkennir að eyjan hennarUnu sé
yndisleg, en biður hana um að reyna
ekki að telja sér hughvarf, því:
Eg leita gæfunnar, og eg finn hana,
þegar eg missi hennar, því sjálf leit-
in er gœfan. Boðorð hennar er: leit-
ið og finnið ekki! Gœfan er ekki til
þess að eiga hana, heldur þrá hana og
eignast, sleppa henni og minnast
hennar.
í þessu svari Álfs greinum við tog-
ann í lífi hans, hið síendurtekna tema
verksins. Hann segir t-d. við aðra konu,
sem verður á vegi hans:
Hversvegna vil eg reyna að skilja
þig og láta þig skilja mig? Hvers-
vegna vil eg kafa hvern hyl og sjá
í gegnum hvert fjall? Því að hylurinn
er ekki framar hylur, þegar hann hef-
ur verið kafaður til botns.
Ljóðsagan um Álf frá Vindhæli streym
ir fram full af visku eins og gamalt
fljót með mörgum hyljum og steinum;
þungt fosshljóð berst til eyrna og
jafnskjótt kvíslast æðar fljótsins í ýms-
ar áttir með léttum dyn, yfir öllu vak-
ir einhver ólýsanleg tign; gagnvart
þessu landslagi verður lesandinn sleg-
inn einhverju í ætt við töfra gömlu
ævintýranna.
Oft er skammt á milli ljóðs og spak-
mælis. Margt í Hel er auðveldlega hægt
að flokka undir spakmæli, og draga
það út úr heild sinni; það stendur með
glæsibrag eitt sér. Eins og til að mynda
þessi ummæli um konuna í öðrum kafla:
Sumar konur eru eins og demantar.
Þœr eiga marga fleti og snúa ýmsum
við þér, en alltaf sindrar Ijósið í þeim
í þúsund geislabrotum. Þœr eiga
marga fleti, og það er hægt að slípa
á þær nýja, svo að óvœnt Ijósbrot
komi fram. Og þær gleyma sér, —
lofa sólskininu að streyma gegnum
sig og leika á þær stjörnusöngva sína.
Spakmæli væri lengi hægt að tína
úr Hel, en þessi spekimál spilla ekki
ljóðrænu andrúmslofti verksins, þau
eru sjálf hluti af því. Lítum á aðra
umsögn um konuna og ástina, þar sem
máttur ljóðsins ríkir yfir spakmælinu:
Þú ert heilög eins og guð og óhrein
eins og dýr, þú ert einfáldari en dúfa
og slægari en naðra, þú ert mjúk eins
og vorþoka og hörð eins og stuðla-
berg, þú getur klappað með barns-
höndum og verið œgileg eins og snjó-
flóð. Gleði þín getur verið víðari en
himinninn, örvœnting þín dýpri en
hafið, hatur þitt heitara en eldurinn,
tryggð þín fastari en jörðin. Þú ert
gömul eins og efnið, ung eins og and-
inn, eilíf eins og tíminn.
Kaflinn Óravegir, samanstendur af
tveimur dæmisögum og þriðji hluti
er ályktunin, lýsir því sem reynslan
hefur kennt:
Reyndu ekki að ná handfestu eða
fótfestu í lífinu. Þér fceri þá eins og
manni, sem er að hrapa fyrir björg
og grípur eftir snösunum, sem hann
dettur fram hjá. Þœr rifa hendur hans
og tæta sundur. Ekkert nema aukin
harmkvœli. Þú verður ekki stöðvað-
ur. Fallið er í sjálfum þér. Og endir-
inn er ykkur jafnvís báðum: dauðinn.
Hann bíður.
Áttundi kafli, samnefndur Ijóðaflokk
num minnir á málverk eftir Arnold
Böcklin. Mér verður einkum hugsað
til Dauðaeyjar hans, lýsingin á umhverfi
því, sem Hel leiðir Álf inn í þegar að
uppgjörinu er komið, er varla tilviljun,
um greinileg áhrif er að ræða frá mynd
Böcklins. í þessu sambandi er ekki ó-
fróðlegt að minnast þess, að mynd eftir
Böcklin hafði einnig þýðingu fyrir Jó-
hann Sigurjónsson þegar hann ortiód-
ysseif hinn nýja, eins og Helge Told-
berg hefur bent á í bók sinni um hann.
Hin rómantíska dauðaþrá eða hilling-
ar dauðans, eru hér komnar:
Hún tékur í höndina á honum og
leiðir hann með sér. Þau líða gegnum
fjöllin eins og bláa þoku. Dynur
sjávarins undir fótum þeirra er mjúk-
ur eins og kliður í laufblöðum. Hann
veit ekki, hve lengi þau halda áfram
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
21. apríl 1968.