Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1968, Blaðsíða 4

I Washington. — Bjarni Benediktsson
undirritar Atlantshafssáttmálann fyrir
Island.
Tæpum áratug síðar, eða 1948, varð
Tékkóslóvakía að nýju fyrir barði ein-
valds, að þessu sinni Stalíns. Forsjón-
in forðaði okkur frá því að menn eins
og Roosevelt, sem virðist hafa haft
mikinn beyg af Stalín, hefðu úrslita-
áhrif. Nýir menn voru komnir í for-
ustusveit lýðræðisþjóðanna, mér liggur
við að segja meiri fullhugar — a.m.k.
brugðust þeir öðruvísi við: „Sáttmáli
þessi var undirritaður 4. apríl 1949“,
segir Bjarni Benediktsson um Atlants-
hafssáttmálann í síðastnefndri ræðu,
„og ég hygg það sannmæli, sem Truman
Bandaríkjaforseti sagði við undirskrift
þessa samnings, að ef slíkt bandalag
hefði verið til 1914 og 1939, þá hefði
hvorug heimstyrjöldin, hvorki styrjöld-
in 1914 né styrjöldin 1939, brotizt út.
Vegna þess að þá hefði hinn frjálsi
heimur verið búinn svo sterkum vörn-
um, að enginn árásaraðili hefði vogað
til atlögu við hann.“
Ég hygg að flestir fslendingar séu
sammála þessari skoðun, en hún er að-
eins önnur hlið málsins. Það sem
Bjarni Benediktsson er a ð leggja á-
herzlu á — og það sem skiptir okkur
höfuðmáli — er sú sögulega staðreynd,
að ástandið í Evrópu gjörbreyttist við
stofnun NATO: ekkert land hefur
glatað sjálfstæði sínu í álfunni vegna
yfirgangs nágrannaríkja frá stofnun
bandalagsins, friður hefur haldizt. Að
vísu friður sem styðst við spjótsodda
— en friður samt.
Mundum við geta hætt á að eiga
þátt í að snúa þessari þróun við með
því að breyta um stefnu? Er ástandið
í heiminum svo öruggt? Ég varpa fram
þessum aktúelu spurningum milli sviga
— um leið og ég reyni að sýna fram
á, í ljósi sögulegrar þróunar, að stefna
Bjarna Benediktssonar í utanríkismálum
hefur reynzt þjóð okkar vel og tryggt
henni það, sem okkur öllum er dýr-
mætast: Frelsi, lýðræði, sjálfstæði.
Jafnvel frelsi til að kollvarpa lýð-
ræðinu, eins og sumum íslendingum
virðist efst í huga, ef marka má dá-
læti þeirra á erlendri einveldis- og
flokksræðisstefnu.
Ekki hefur þessi utanríkisstefna alltaf
staðið hjarta Bjarna Benediktssonar
næst. En hann hafði á örlagastund,
ekki síður en á Þingvöllum fyrir fjórð-
ungi aldar, kjark til að horfast blá-
kalt í augu við sögulega þróun og láta
ekki gamlar skoðanir úr foreldrahús-
um, blandnar þjóðernislegum tilfinning-
um sem áttu ekki við rök að styðjast
vegna breyttra aðstæðna í heiminum,
villa um fyrir sér. Hann hafði vanizt
því að herða skoðun sína í eldi sögu-
legra staðreynda, nú kom það að góðu
gagni — hann sá rétt. Til að efla þjóð-
ernið og tryggja framtíð landsins varð
að fórna nokkru af þeirri rómantík,
sem hann hafði alizt upp við. Vafalaust
hefur það ekki verið með öllu sársauka-
laiin ákvörðun, ekki sízt með tilliti til
þess, að nokkra áhættu varð að taka.
En hann hikaði ekki. Nú var það ís-
land sem knúði á.
Og gæfan brást ekki á þeirri stund.
Vel get ég skilið- þá menn, sem
treystu ekki fyllilega forsjá Bjarna
Benediktssonar og fylgismanna hans á
þeim örlagatímum, þegar við vörpuðum
hlutleysinu endanlega fyrir borð og
tókum upp nýja, áður óreynda
stefnu hér á landi. Einhvern tíma
var ég sjálfur, ungur og til-
finningasamur menntskælingur, í
hópi þeirra, sem sannfærðust ekki í einu
vetfangi. Við höfðum ekki öll aðstæður
til að sjá eins vel og Bjarni Bene-
diktsson, og forystumenn lýðræðisflokk-
anna. En — nú skil ég síður það fólk,
sem enn ber höfðinu við steininn og
norfir fram hjá öllum staðreyndum
sögulegrar þróunar síðasta aldarfjórð-
unginn, þorir ekki að sýna þann
manndóm, sem þarf til þess að tryggja
sjálfstæði íslands í nánu samstarfi við
aðrar vestrænar þjóðir.
En sem betur fer hefur fækkað í
þessum hópi. Ekki vegna neinna
annarra aðgerða en þeirra, sem for-
sjónin sjálf hefur ofið í sögu líðandi
stundar: Friður hefur haldizt.
fsland hefur ekki hlotið örlög smá-
ríkja eins og Eystrasaltslandanna.
Þvert á móti hefur öryggi þess verið
tryggt. Það er sjálfstætt ríki, virt af
öðrum þjóðum, ekki sízt bræðraþjóðum
okkar á Norðurlöndum. Og jafnhliða
tengslunum við Atlantshafsbandalagið
bindumst við enn sterkari böndum við
Norðurlandaþjóðirnar. Slík þróun er í
senn æskileg og í samræmi við sögu-
lega hefð.
III.
í Þingvallaræðunni birtist draumur
þjóðarinnar, þúsund ára draumur henn-
ar. En þar voru einnig lögð fram rök
fyrir því að veruleikinn væri í nánd,
að unnt ætti að vera að breyta góðum
draumi í veruleika.
Nú birtist okkur þessi veruleiki hvert
sem við lítum, þó að sums staðar séu ský
eða blikur á lofti.
En það sem kannski skiptir mestu
máli er, að í veruleikanum höfum við
ekki gleymt draumnum, hann hefur
fylgt okkur. Draumurinn um enn betra
ísland. Draumurinn um ofbeldialausa
þróun. Draumurinn um þá stund, þegar
fslendingar búa einir í landi sínu —
án þess að það geti haft ófyrirsjáan-
lega hættu í för með sér. „Auðvitað
vildum við allir geta látið deilur stór-
veldanna afskiptalausar. Gallinn er sá,
að reynslan hefur þegar sýnt, að þau
láta okkur ekki afskiptalaus. Úr því
skar síðasta heimstyrjöld svo skýrt, að
ekki verður um villzt“, segir Bjarni
Benediktsson í ræðu á Alþingi í nóv-
ember 1953. Og hann leggur áherzlu
á það, — eins og oft fyrr og síðar —
að afstaða íslands getur haft áhrif á
það, hvað úrslitum ræður að lokum
milli friðar og ófriðar.
Hlutleysisstefnan hefur sungið sitt
síðasta, við göngum í Atlantshafsbanda-
lagið. Bjarni Benediktsson, þáverandi
utanrikisráðherra, leggur áherzlu á að
við getum ekki haft her, né komið til
mála „að _ útlendur her fengi að hafa
aðsetur á íslandi á friðartímum né yrðu
þar leyfðar erlendar herstöðvar“.
Þetta er 1949. En skjótt skipast veð-
ur í lofti. Söguleg þróun breytir
skoðunum hans. Enn er knúið á. Kóreu-
styrjöldin og yfirgangur einræðisafla í
heiminum sannfæra hann um — ekki
aðeins réttmæti þess að hafa hér vam-
arlið, meðan svo er ástatt í heiminum
sem verið hefur — heldur sér hann að
það er lífsnauðsyn fyrir fsland og
bandamenn þess. Ekki mundi sonur
Benedikts Sveinssonar hafa búizt við
að þurfa að kalla hingað erlent lið
„á friðartímum“ til að tryggja sjálf-
stæði okkar, eftir að við vorum lausir
við Dani. En þegar hann sannfærist um
að sú leið sé nauðsynleg, eins og þróun
mála er, breytir hann samkvæmt því, en
rígheldur ekki í gamlar formúlur, sem
áttu rétt á sér undir öðrum kringum-
stæðum. En auðvitað hefur hann þurft
að taka slíka ákvörðun eftir langan
umþóttunartíma. Hann vissi ekki þá að
reynslan mundi sýna réttmæti þessarar
ákvörðunar. Að vísu hnigu öll rök að
því og þá var að taka ákvörðun. Hann
hafði alizt upp í þeim anda, að ísland
skyldi vera óháð og fullvalda. Annað
væri ekki sæmandi. Ef nauðsyn var að
tryggja þetta með aðild að hernaðar-
bandalagi og síðar nærveru erlends her-
liðs í landinu, þá hikaði hann ekki. Þó
hefði Bjarni Benediktsson vafalaust
kosið að geta trúað því, að við gætum
á okkar tímum tryggt sjálfstæði lands-
ins, einir og óstuddir. En kommúnistar
sannfærðu hann og aðra endanlega um,
að svo var ekki.
Og þegar hann verður sannfærð-
ur um að ekki sé lengur nauðsynlegt
að tryggja öryggi okkar og frið í heim-
inum með erlendu varnarliði í landinu,
mun hann óhikað láta þá skoðun í
ljós, ef ég þekki hann rétt: „Hitt er
óbreytt, að íslendingar verða nú, eins
og þá, að fylgjast glögglega með öllu
því, sem gerist í heimsatburðum og
hafa ekki varnarlið hér lengur en brýn
þörf er á vegna öryggis fslands og
tryggingar heimsfriðnum“, segir hann í
ávarpi vegna 10 ára afmælis Atlants-
hafsbandalagsins 1959 og hefur oft
látið uppi svipaða skoðun, nú síðast í
umræðum um utanríkis- og varnarmál
á Alþingi 19. apríl s.l.
Vonandi miðar okkur í friðarátt.
Heitari ósk eigum við ekki í hjarta.
Járntjaldið er að grotna niður, við þurf-
um ekki að örvænta, þó að Víetnam
hafi skyggt á þróun síðustu mánaða.
En sagan á sína hrynjandi, hefur
Toynbee sagt, þar skiptast á hæðir og
lægðir.
Við Bjarni Benediktsson höfum farið
margar gönguferðir saman og einu
sinni sagði hann við mig á stuttri
göngu á Þingvöllum: Það er lærdóms-
ríkt að ganga, áður en varir er mað-
ur kominn að hæðum og hólum, sem
virtust í órafjarlægð. Gangan kennir
manni að takmarkinu verði náð, þótt
hægt fari.
Hólar og hæðir eru sigraðar — en
við blasa nýjar fjarlægðir.
Vonandi einnig til að sigrast á.
ÍV.
íslendingar hafa, eins og allir vita,
grundvallað utanríkisstefnu sína und-
ir forystu Bjarna Benediktssonar á
nánum tengslum við Bandaríkin, enda
hafa þau hingað til verið talin for-
ysturíki lýðræðisþjóðanna. Þar hafa
þeir farið að dæmi annarra lýðræðis-
þjóða Evrópu. Auðvitað er smáþjóðum
ekki hollt að binda um of trúss sitt
við stórveldi og nauðsynlegt að vera
vel á verði, ekki sízt þegar um er að
ræða land eins og Bandaríkin, þar sem
svo miklar og ófyrirsjáanlegar sveiflur
eru í stjórnmálum. Allra sizt
eiga smáþjóðir að verða vinum
sínum og verndurum svo háðar,
að komi að því að þær telji
sér skylt að verja allar gerðir
þeirra. Þess hefur verið vandlega gætt,
að Bandaríkin fengju ekki slíka að-
stöðu hér á landi, og frekar mætti segja
að þau yrðu stundum fyrir aðkasti
vegna þess eins að menn vildu auglýsa
sjálfstæði sitt. Er ekki nema gott eitt
um það að segja. Heilbrigt stolt er
íslendingum runnið í merg og bein og
án þess þjóðarmetnaðar, sem við höfum
hlotið í arf væri okkur mun hættara í
samstarfi við aðrar þjóðir en reynslan
hefur sýnt.
Mér býður í grun að traust Bjarna
Benediktssonar á forystu Banda-
ríkjanna eigi rætur að rekja til af-
skipta þeirra af vömum íslands og
sjálfstæðismálum í stríðinu, þegar her-
verndarsamningurinn var gerður 1941
og þeir tóku að sér að tryggja öryggi
íslands gegn herskörum nasista, annars
vegar þegar forseti Bandaríkjanna tók
þá afstöðu, að hann gæti „ekki farið
þessa leið (að senda herlið til varnar
íslands), nema samkvæmt tilmælum ís-
lenzku ríkisstjórnarinnar," eins og kom-
izt er að orði í frásögn Morgunblaðs-
ins af herverndarsamningnum, liins
vegar framkoma Bandaríkjastjórnar
þegar sjálfstæðisbarátta fslendinga var
að komast á lokastig tveimur árum
síðar.
f Þingvallaræðunni rekur hann þessi
afskipti stuttlega, og þó hann birtist
okkur þar sem ákafur talsmaður þess
þjóðernissinnaða meirihluta, sem krafð-
ist tafarlauss sjálfstæðis fslands, sést
hann ávallt fyrir og virðir m.a. rök-
semdir Bandaríkjastjórnar um frestun
málsins til 1944. Hann skilur og kann
að meta þann drengskap, sem Banda-
ríkjastjórn vill sýna samherjum sínum
undirokuðum, Dönum. Hann segir:
„Bandaríkin hafa hervarnir fslands með
höndum og töldu því mögulegt, að
Danir tækju bæði þeim og íslendingum
óstinnt upp ógilding sambandslaga-
samningsins fyrir tilskilinn tíma, þ.e.
árslok 1943, hvað sem öllum réttar-
skoðunum liði“.
Bandaríkin vilja ekki bregðast undir-
okuðum þjóðum meginlandsins á ör-
lagatímum, þeir eru ekki reiðubúnir að
kaupa vináttu íslenzku þjóðarinniar
hvaða verði sem er. Auk þess vilja
Bandaríkjamenn „ekki gefa andstæð-
ingum sínum færi á að rógbera sig
fyrir, að í þeirra skjóli séu gerðar
ráðstafanir, sem undirokuðu þjóðirnar
af einhverjum ástæðum taka óstinnt
upp“.
Eftir 1943 töldu Bandaríkin enga á-
stæðu til að ætla að Danir gætu orðið
íslendingum sárir, ef_ þeir slitu sam-
bandinu við þá. Er íslendingar höfðu
ákveðið að fresta málinu um óákveðinn
tíma, tilkynnti Bandaríkjastjórn, að
hún mundi ekkert hafa á móti því að
ísland yrði gert að lýðveldi 1944.
Þessi málalok kallar Bjarni Bene-
diktsson í Þingvallaræðunni „stórfelld-
an ávinning í sjálfstæðisbaráttu þjóð-
arinnar".
Síðan hygg ég að honum hafi aldrei
þótt samstarfið við Bandaríkin byggt á
sandi, heldur geti lítil þjóð eins og
íslendingar treyst orðum þessa voldug-
asta lýðræðisríkis heims, enda greinir
saga okkar síðasta aldarfjórðunginn
ekki frá öðru en ástæða sé til að
treysta því, að Bandaríkin bregðist
ekki þessari fámennu bandalagsþjóð
sinni, ef á reynir, þótt sitt sýnisthverj-
um um ýmis atriði í framkvæmd varn-
arsamningsins, eins og sjónvarpsmálið á
sínum tíma svo að dæmi sé tekið.
V.
Ég minntist hér að framan á arfinn,
sem Bjarni Benediktsson hlaut í for-
eldrahúsum. Þar var hugur hans ag-
aður við lestur fornra og nýrra bók-
mennta, en einkum beindist áhugi hans
að sagnfræði, enda_ var andrúmsloftið
allt þrungið sögu íslands og stílbrigð-
um fornrar sagnalistar. Ég efast um að
nokkuð hafi orðið stjórnmálamanninum
Bjarna Benediktssyni jafngott vega-
nesti og að hafa ungur stælt hug sinn
við lestur fornmennta. Árangurinn leyn
ir sér ekki í Þingvallaræðunni, þar sem
tekin eru dæmi úr sögu okkar og annarra
þjóða — og þá hefur Snorri einnig
komið til hjálpar meira að segja varpað
skæru ljósi á skurðgoðadýrkun komm-
únista! f ræðu á fullveldishátíð há-
skólastúdenta 1. des. 1961 bendirBjarni
Benediktsson á þetta dæmi til að skýra
ýmislegt í þróun okkar tíma, en sem
kunnugt er brast skurðgoð heiðingj-
anna sundur er þeir hittu Ólaf helga
„og hlupu þar út mýs svo stórar sem
kettir væru, og eðlur og ormar. En
bændur urðu svo hræddir að þeir
flýðu.“
Eftir þóf nokkurt stóð upp Dala—
Guðbrandur er þar var fyrir öðrum
heiðnum búendum og mælti:
„Skaða mikinn höfum vér farið um
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. apríl 1968