Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1968, Blaðsíða 9

Konumynd eftir Jóhann Briem.
Málverk eftir Þorvald
Skúlason.
skömminni af þessu misheppn-
aða tilræði við listamannsheið-
ur fimm mætra myndlistar
manna vorra. Eigi þeir fjórir
menntamálaráðsmenn sem hafa
ekki enn verið orðaðir við sýn
ingu þessa, enga sök á henni,
þá ættu þeir að segja til um
það, heldur fyrr en síðar. Með
þögninni leggja þeir samþykki
sitt á gerðir formanns“.
Morgunblaðið ræðir um
þessa ófrægingarsýningu í leið
ara þann sama dag og þar seg-
ir svo:
„Á engu sviði nútímamenning
ar þola íslendingar eins vel
samanburð við stórþjóðir eins
og í myndlistinni. Sú leiftur-
sókn í íslenzkri menningu hef-
ur að nokkru leyti enn sem
komið er farið fyrir ofan garð
og neðan hjá islenzkum almenn
ingi sem eðlilegt er, meðan
ekkert almiennt listasafn er hér
til, og gagnrýni á list reikul
og af skornum skammti. Til-
tæki ráðsformannsins með
gluggasýningu þessari, og önn
ur asnaspörk hans í garð lista-
manna mun að því leyti koma
að gagni að hann fær makleg-
an dóm þjóðarinnar um fáfræði
sína og fruntaskap, en meira
verður rætt og ritað um þá ný-
tízku list, sem með tímanum
verður almenningseign þjóðar-
innar á þroskabraut hennar.
Ýmislegt varðandi myndlist, er
áður var látið liggja í þagnar-
gildi verður nú rakið og rætt.
Þeim mun meira, sem sagt er
af viti um þessi mál, þeim mun
minna mark verður tekið á
formanni menntamálaráðs og
þeim afturhaldsöflum, er hann
kann að hafa í þjónustu sinni.“
Síðan eru liðin 26 ár. Mynd-
listcumennirnir, sem þarna var
deilt um, heyra nú til hinni
eldri kynslóð íslenzkra lista-
manna. Um verk þeirra deilir
enginn nú orðið og allra sízt
það hvort þeir kunna að smyrja
. litnrm þykkt á, þegar svo ber
undir. Það er jafnvel vafamál,
að klessumálverk sé það
skammaryrði, sem því var ætl-
að að verða.
En í látlausu og virðulegu
húsi við Hávallagötu situr Jón
as Jónsson, fyrrverandi ráð-
herra og formaður menntamála
ráðs á friðstóli og getur nú lit-
ið : fir farinn veg og séð úr
nokkurri fjarlægð allar þær
orrustur, sem hann háði á
valdaferli sínum. Einu sinni
mátU segja að skipta mætti
þjóðinni í tvennt: annað hvort
voru menn Jónasarmenn eða
ekki Jnnasarmenn. Og jafnvel
þeir sem ekki voru Jónasarmenn
viðurkenndu þó, að hann væri
einn snjallasti áróðursmaður
íslenzkra stjórnmála og ein-
hver beittasti penni og ádeilu-
maður í gervöllu landinu eins
og langar greinar hans í Tím-
anum sönnuðu. Þá var líka að
nokkru leyti öldin önnur en
nú: menn gáfu s^r tíma til að
lesa vel skrifaða langhunda í
dagblöðunum; ekki sízt þegar
Jónas átti í hlut, því þar var
ævinlega verið að ýta einhverju
peðinu fram á skákborðið, eða
þá að gera tilraun til að koma
einhverju öðru peði út af borð-
inu.
„Bolsarnir voru alls staðar*.
En þegar Jónas lítur yfir far
inn veg, hverjum augum lítur
hann nú á ófrægingarsýning-
una fyrir 26 árum. Ég snéri
mér til hans, innti hann eftir
áliti og Jónas sagði:
— Jú, sjáðu til, bolsarnir
voru alls staðar að smeygja sér
inn. Það voru margir á móti
bolsunum og reyndu að hefta
þá eftir mætti, en þeir voru
sniðugir eins og þeir eru enn-
þá og mörgum gekk illa að sjá
við þeim. í menntamálaráði
voru auk mín, ef ég man rétt,
Ingibjörg H. Bjarnason, Ragn
ar Ásgeirsson, Guðmundur
Finnbogason og Barði Guð-
mundsson. Allt borgarafólk og
það var mest keypt af okkar
gömlu og grónu málurum Ás-
grími, Kjarval, Jóni Stefánssyni
Finni Jónssyni og Magnúsi Á.
Árnasyni. En upp úr 1940 fór
nýr móður að gera vart við sig
hjá myndlistarmönnum og ég
vildi sýna þjóðinni fram á, að
„Klessan" væri ómöguleg. Fólk
var gert að afskræmi eins og
sívalir fatabögglar og svo
framvegis. Allur glæsileiki var
horfinn. Það voru Bolsarnir,
sem innleiddu klessulistina og
ungu listamennirnair aðhylllt-
ust hana.
— En nú var Þorgeirsboli
Jóns Stefánssonar á þessari ó-
frægingarsýningu þinni og
ekki mundir þú hafa talið Jón
Stefánsson meðal klessumálar-
anna?
— Jú, sjáðu til, ég taldi Jón
ekki klessumálara almennt, en
myndin af Þorgeirsbola var ó-
frambærileg. Hún var í ætt við
hitt; óviðurkvæmileg mynd.
Nautið er með sinina úti og
konan horfir eins og dáleidd
á tólin. Það er í þessu kyn-
villa. Ég vildi fyrir mitt leyti
mótmæla því að menntamála-
ráð festi kaup á þessari mynd.
— Var mikil aðsókn að sýn-
ingunni?
— Ég man það nú ekki svo
nákvæmlega. Þessi sýning var
í glugga byggingar við Austur-
stræti, nálægt því sem Hótel
ísland var. Þetta var baráttu-
sýning, líkt og kosningaslag-
ur, bragð sem gripið var til í
hita leiksins.
— Heldurðu að sýningin hafi
verð gott áróðursbragð?
— Nei, það hugsa ég nú ekki.
Aldan var gengin yfir og þetta
hafði engin áhrif úr því sem
komið var. Þetta var meira gert
til að stríða andstæðingunum,
bæði meðal myndlistarmann-
anna og eins samstarfsmönnum
í menntamálráði.
— Og hvernig finnst þér svo
hafa rætzt úr myndlistinni á
þessum 26 árum, sem síðan eru
liðin?
— Alveg eins og efni stóðu
til. Það örlar auðvitað ekki á
neinu, sem vit er í, allsstaðar
er sama niðurlægingin í beinu
framhaldi af því, sem sjámátti
fyrir 26 árum, og þetta gildir
ekki bara um myndlistina, held
ur allar listgreinar, nema þá
helzt leiklistina, sem stendur
alveg upp úr að þessu leyti“
Og annað hafði Jónas Jónsson
frá Hriflu, fyrrum ráðherra og
formaður menntamálaráðs ekki
um málið að segja.
Samtök um að selja ríkinu ekki
myndir.
Aðspurður um ófrægingarsýn
inguna 1942 sagði Jón Engil-
berts:
— Hvort ég man eftir þess-
ari sýningu: það var nú ekki
svo lítill hitinn í manni í þá
daga. Þannig var, að mennta-
málaráð hafði keypt af mér
málverk, sem ég kallaði „Kvöld
í sjávarþorpi“ og á málverk-
inu var meðal annars kona með
hyrnu. Jónas sagði, að þetta
væri kona með horn. Hann
sagði við Guðmund Finnboga-
son landsbókavörð, sem líka
átti sæti í menntamálaráði: Get
ur þú orðið skotinn í konu með
horn, Guðmundur?" Guðmund-
ur brosti að því. Annars var
ekki hátt á þeim risið í þá
daga fremur en endranær. Þeg
ar menntamálaráð keypti þessa
mynd af mér, höfðu þeir prútt-
að henni úr 2 þúsund krónum
og niður í 14 hundruð krónur.
Annars vorum við Þorvaldur
Skúlason einna nýtízkulegast-
ir af málurum þessa tíma og
vafalaust í mestri ónáð.
Fyrst höfðu þessar myndir
verið sýndar á Alþingi, en það
er eins og mig minni að forseti
Sameinaðs þings, Gísli Sveins-
son hafi fengið því framgengt,
að þær voru fjarlægðar þaðan.
Þá efndi Jónas til sýningarinn
ar frægu og við urðum auðvit-
að öskuvondir, sem þarna átt-
um hlut að máli. Ég hafði kom-1
ið hingað frá Danmörku sem
flóttamaður með Petsamóförun
um 1940. Þá var ég búinn að
koma ár minni vel fyrir borð í
Danmörku, hafði sýnt með
Kammeraterne í Den Frie en
varð nú að hlaupa frá því öllu
saman og svo átti að fara að
svelta okkur „klessumálarana"
til hlýðni hér heima á íslandi.
— Manstu til þess að þið
gerðuð nokkrar gagnráðstafan
ir málarararnir?
— Jú, það gerðum við reynd
ar? Við komum saman í félagi
íslenzkra myndlistarmanna og
samþykktum bann á að selja
menntamálaráði myndir, meðan
Jónas væri þar við völd. En
sumir reyndist ekki samtökun-
um hollari en svo, að þeir brutu
þetta bann. Ég man, að við vor
um mjög harðir í þessu máli,
við Gunnlaugur Scheving, en
sumir af eldri málurunum, sem
ekki voru í ónáð, eins og Ás-
grímur, Jón Stefánsson og
Kristín Jónsdóttir, stóðu með
okkur og menntamálaráð fékk
ekkert hjá þeim. Ég held líka
að fólk sem fylgdist með og
hafði gaman af myndlist hafi
yfirleitt staðið með okkur, en
almenningur skildi þó ekki
nýjabrumið í listinni fremur en
nú. Við áttum góðan liðsmann
þar sem var Morgunblaðið og
Valtýr Stefánsson, en hann lét
málið til sín taka og stóð með
okkur. Svar Jónasar við þessu
banni okkar var það, að hann
leitaðist við að kaupa málverk
af ýmsu fólki, sem eitthvað
hafði safnað myndum og var
það gert til þess að sýna mál-
urunum, að menntamálaráð
þyrfti ekkert að vera upp á
þá komið. Við vorum allir
stimplaðir kommúnistar, sem að
þessu stóðu, jafnvel Páll ísólfs
son, því hann var með okkur;
allir voru bolsar. í krítik um
mig í Samvinnunni sagði Jónas
það ólán mitt að vera fæddur
of seint: það er „eftir að ljót-
leikinn kom í heiminn." Ég
hafði verið hjá Jónasi í Sam-
vinnuskólanum áður fyrr og
alltaf haft miklar mætur á
honum. Hann er einhver áhrifa
mesti maður þessarar aldar.
Ef hann hefði haft skilning á
nútímalistinni og beitt sér fyr-
ir henni á sama hátt og hann
beitti sér á móti, hefði hann
getað komið miklu til leiðar.
Klessulist og tjörumálverk.
Ég spurði Gunnlaug Schev-
ing hvernig honum hefði þótt,
að mynd eftir hann var hengd
upp í Austurstræti í ófræging-
arskyni. Hann sagði:
— Það er nú orðið svo langt
síðan þetta var, að ég man ekki
viðbrögðin greinilega. Ég hafði
málað mynd af Hirti Torfasyni
skólastjóra en ættingjunum
hafði ekki líkað árangurinn og
myndin hafnaði hjá ríkinu með
því að menntamálaráð keypti
hana. Þessi mynd mín var með-
al þess, sem Jónas Jónsson kall
aði einu nafni „klessulist. Fleiri
niðurlægingarheiti voru fund-
in upp, svo sem, tjöru-
málverk, sem Tíminn kall-
aði svo, en það var þegar mál-
arar mörkuðu kröftugar útlín-
ur með svörtum strikum. En í
sambandi við þessa sýningu í
Austurstræti, man ég að við mál
ararnir vorum mjög reiðir yfir
þessu gerræðislega tilræði Jón
asar. —
Deilur Jónasar og Nordals.
ófrægingarsýningin í Gefj-
unarglugganum við Austur-
stræti var aðeins hluti af deil-
um um listir og menningu, sem
átti sér stað á þessum tíma.
Snarpasta orrustan átti sér þó
stað milli þeirra Jónasar Jóns-
sonar og Sigurðar Nordals; þeir
sendu hvor öðrum hárbeitt
skeyti og skrifuðust á, Sigurð-
ur í Morgunblaðinu og Jónas
í Tímanum. Þegar 66 félagar í
Bandalagi íslenzkra listamanna
sendu Alþingi ávarp það sem
áður er getið um og birt var
í blaðinu 16. apríl 1942, var
Jónas ekki í miklum vafa hvað
an það væri sprottið: „Það er
Sigurður Nordal, sem samdi
skjalið“, segir í stórri fyrir-
sögn í Tímanum 26. apríl sama
ár. Þar segir ennfremur:
„Fyrir fáum dögum birtu öll
fjögur dagblöð bæjarins árás-
argrein á menntamálaráð undir
ritaða af 66 mönnum. Það hafði
gengið ilía að smala nöfnum
undir skjalið, en þegar tregða
kom í ljós, sagði sá, sem bar
það milli manna: „Ykkur er
óhætt að skrifa undir. Það er
Sigurður Nordal, sem samdi
skjalið.“.....
„En það, sem skiptir mestu
máli, er, að Sigurður Nordal
ber ábyrgð á þessu skjali og
þar sem skjalið er að mestu
leyti ósannindi og fjarstaðaum
mig persónulega, og um nefnd
sem ég hef stofnsett, endurreist
eftir að Nordal hafði lagt starf
hennar í rústir, og að lokum
starfaði þessi nefnd að fjöl-
mörgum þjóðþrifamálum síðan
1934, þá mun tæplega talið óvið
eigandi þó ég gefi þessum and-
stæðingi tækifæri til að skýra
og afsaka gerðir sínar ef mál-
staður hans og þróttur nægir
til þess“. Og síðar í sömu grein:
„Hernaður Nordals gagnvart
Alþingi og menntamálaráði
stendur í beinu sambandi við
þátttöku hans í útgáfustarfsemi
kommúnista. Þeir höfðu hafið
bókaútgáfu, vafalaustu með
stuðningi vina sinna erlendis.
Með „Máli og menningu" voru
kommúnistar á góðum vegi með
að læða eitri byltingaráróðurs-
ins inn á þúsundir heimila. Sam
hliða útgáfu hlutlausra bóka
læddu þeir „Rauðum pennum"
og fleiri þess háttar ritlingum í
hendur fólks, sem aldrei hafði
áður verið beitt þess háttar læ
vísi. Hér var um að ræða ein-
hverja háskalegustu mold-
vörpustarfsemi gagnvart ís-
lenzkri menning og sjálfstæði
íslenzkra heimila.“
Myndir af hinum háskalegu
verkum í Tímanum.
Styrjöldin heldur áfram og
í Tímanum sunnudaginn 3. maí
1942 eru birtar myndir af hin-
um umdeildu málverkum Þor-
valdar Skúlasonar, Jóns Engil-
berts, Jóhanns Briems og Gunn
laugs Schevings. Undir mynd-
unum stendur: „Myndirnar hér
að ofan eru af málverkum, sem
sýnd voru nýlega í sýningar-
glugga Gefjunar og vakið hafa
mikið umtal. Tildrögin til þeirr
ar sýningar eru lesendum
blaðsins kunn. Þar sem margir
landsmenn hafa ekki átt þess
kost að sjá málverk þessi, þyk-
ir Tímanum rétt að birta hér
myndir, sem gefa nokkra hug
mynd um málverkin og þá lista
stefnu sem Valtýr Stefánsson
og Steinn Steinar kalla „ís-
lenzka nútímalist"
Niðurlag í næsta blaði.
28. ap Í1 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9