Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1968, Qupperneq 1

Matfhías Jónasscn
Það er kennske ekki viturlegt að
blanda sér inn í jafn ákafar umræður
og staðið hafa um landsprófið nú um
hríð. Því er það með nokkru hiki, að
ég legg orð í belg. Ég var ekki hér
á landi, þegar samin voru frumvörpin
að núgildandi fræðslulögum og hefi ekki
heldur átt sæti í landsprófsnefnd. Hins
vegar hefi ég lagt mig fram um að
kanna, hvernig landsprófið gegni því
hlutverki sínu að opna hæfum ungling-
um leið að æðra námi. Niðurstöður þeirr
ar könnunar birtust á nýliðnu ári í
bók minni Mannleg greind, bls. 218—41.
Þær mættu vel vera síðasta orð mitt um
þetta mál Og þó — hinar skeleggu kröf-
ur, sem fram eru bornar, um að leggja
landspróf niður með öllu, vekja þann
grun, að flestum sýnist sem þá væri
mikill vandi leystur að fullu. Það sýnist
mér vera háskaleg villa. Eins og lands-
prófinu hefir verið beitt, hefir það að
vísu mikla galla, samt þarf vel að at-
huga, hvað við tæki, ef það yrði fellt
niður. Sá vandi, sem landsprófinu þykir
takast illa að leysa, hverfur ekki með
brottfellingu þess, heldur stendur á-
fram og heimtar nýja lausn.
Ytra tilefni þessara lína er tillaga
Steindórs Steindórssonar skólameistara
(Heima er bezt, 11. hefti 1967), að lands
próf verði lagt niður í núverandi formi
og gagnfræðaskólunum falið óskorað að
annast próf, sem veiti rétt til mennta-
skólanáms. Hér er sá vandi, sem slíku
prófi fylgir, aðeins fluttur yfir á aðrar
herðar. Allt veltur á því, hvernig til
tækist um framkvæmdina í hinu nýja
formi.
Svo sem kunnugt er var landspróf-
inu frá upphafi ætlað tvíþætt hlutverk.
í fyrsta lagi að staðfesta hæfni unglinga
til æðra náms. í öðru lagi að jafna að-
stöðumun þeirra til að þreyta slíkt próf,
þannig að dreifbýlisbarni gefist færi á
að sanna hæfni sína með svipuðum hætti
og borgarbarninu. Að öllu því leyti sem
tök eru á skyldi aðstaðan til að afla
sér réttar til æðra náms vera óháð
efnahag, stétt og búsetu. Margir munu
telja þetta meðal merkustu réttarbóta,
sem dreifbýlishéruðin hafa fengið.
Það tundur, sem sífellt kveikir deil-
ur um landsprófið, er hlutverk þess að
Landsprófsnemandi hugar að verkefni sínu. Ljósm.: Mbl. Ól. K. M.
Dr.
votta hæfni unglinga til æðra náms.
Þeim úrskurði hljóta ýmsir að kvíða,
bæði unglingarnir sjálfir og foreldrar
þeirra, enda getur hann ekki fallið öll-
um í vil. Því er von, að þetta sé við-
kvæmt mál.
Rétt er að minna á það að ákvæðið
um tiltekna lágmarkseinkunn til inn-
göngu í lærðu deild — og núverandi
menntaskóla er ekki uppfinning þeirra
skólamanna, sem settu landsprófsákvæð
in, heldur eldri hefð og arfur, sem þeir
tóku við. Með reglugerð 1908 fyrir lær-
dómsdeild hins almenna menntaskóla
var gagnfræðingum frá Akureyri heim-
ilað að setjast í deildina án sérstaks
inntökuprófs, en nokkru síðar voru sett
ákvæði um lágmarkseinkunnir á gagn-
fræðaprófi, „meðaleinkunn (skal) eigi
vera lægri en 4, og einkunn í íslenzk-
um stíl eigi lægri en 4, og í enskum
og dönskum stíl eigi lægri en 2,“ til
inngöngu í lærdómsdeild (Skólaskýrsla
1918, bls 39. Miðað er við annan eink-
unnastiga en nú tíðkast). Áttu þau einn-
ig við fyrir gagnfræðinga menntaskól-
ans sjálfs, og stóð sú skipan fram til
1946, að landspróf var gert að inn-
tökuprófi í fjögurra ára menntaskóla,
en krafan um lágmarkseinkunn var á-
fram í gildi eða var endurnýjuð í á-
kvæðunum um landspróf.
Landsprófi er ætlað að staðfesta
hæfni unglinga itl æðra náms. í því
felst vitanlega, að prófið hlýtur einnig
að staðfesta óhæfni. Þó skiptir miklu,
á hvorum þætti áherzlan hvílir. Lengi
réð sá skilningur, að prófum væri eink-
um ætlað að bægja unglingum frá æðra
námi. Samtímis því að menntunarlöngun
alþýðu glæddist og skilyrði sköpuðust
til að fullnægja henni, magnaðist óttinn
við vaxandi hóp langskólagenginna
atvinnuleysingja. Árið 1923 þykir rektor
menntaskólans nauðsynlegt að vera al-
varlega við þessari hættu. Hann ræðir
fyrst um uggvænlega aukningu stúd-
entafjöldans, sem muni bráðlega ná 40
á ári. Síðan segir hann:
„Nú hefir hjer eins og víðar á Norð-
urlöndum, verið gerð tilraun til þess
að draga úr aðsókninni í lærdómsdeild-
ina með því að gera skilyrðin fyrir
upptöku í hana ailmiklu strangari bæði
með breyttri einkunnagjöf og hærra
lágmarki, en það virðist eigi ætla að
duga. 34 af þeim 60, sem gengu undir
gagnfræðapróf, náðu hærra lágmark-
inu, sem gefur rjett til upptöku í deild-
ina, ef þeir flestir nota þennan rjett
og einir 14—16 bætast við frá Akur-
eyrarskóla, má gera ráð fyrir, að undir
50 nemendur verði í I. bekk lærdóms-
deildar næsta skólaár, og þá eftir 3 ár
milli 40—50 nýir stúdentar. Það er því
full ástæða fyrir nemendur að hugsa
sig vel um, áður en þeir fastráða með
sjer að halda náminu áfram upp í lær-
dómsdeildina, því að horfurnar eru alls
ekki giæsilegar, og sýnist miklu ráðlegra
fyrir marga að láta sjer nægja þá al-
mennu mentun, sem þeir hafa hlotið í
gagnfræðaskólanum ....“ (Skólask. 1923
bls. 42).
Sá ótti, sem lýsir sér í þessum orðum
rektors, mun víðast hvar horfinn nú,
og við miklumst af þeirri æsku, sem
hafði aðvörun hans að engu, en sótti
ótrauð fram til æðri menntunar. Samt
held ég, að við höfum ekki losnað með
öllu undan valdi þeirrar hefðar, að
próf til inngöngu í æðri skóla hafi fram-
ar öllu neikvæðu hlutverki að gegna,
það skuli einkum varna því, að ungl-
ingar undir tilteknu þekkingarmarki
fái aðgang að æðri menntastofnunum.
f þessu felst nokkur háski. Meðan þekk-
ingarprófi er beitt sem einhlítum mæli-
kvarða, hlýtur margur unglingur að
lenda undir tilskildu einkunnamarki,
sem þó myndi reynast vel hæfur, ef
fjölþættari könnun væri beitt. Vegna
þessarar einhliða áherslu mistekst einn-
ig að greina þá frá, sem sannanlega
reynast ekki vaxnir kröfum æðri skóla.
Þetta tel ég mig hafa sannað ótvírætt
með rannsókn þeirri á námsárangri
barna og unglinga, sem fyrr var getið.
Allmargir unglingar, sem telja verður
tornæma hafa lokið landsprófi með fram
haldseinkunn, og á hinn bóginn: um-
talsverður hundraðshluti þeirra lands-
prófsnema í könnunarhópi mínum, sem
eru langt ofan við meðalgreind, lendir
undir tilskildu einkunnarmarki, t.d. 8%
þeirra unglinga úr nefndum hópi, sem
hljóta greindarvísitölu 135 stig upp í 164
en hún telst almennt tákna afburða-
greind. Að vísu kunna ástæður, sem
skólinn ræður ekki við, að valda þess-
um mistökum í einstaka tilvikum, eigi að
síður sýna þessar niðurstöður, að lands-
prófið veldur ekki fyllilega því hlut-
verki sínu að votta hverjum hæfum
nemanda hæfni hans til æðra náms, en
beina hinum inn á auðveldari brautir.
Traustur dómur um hæfni ungmenna
til æðri menntunar þarf að hvíla á víð-
tækari forsendum.
II.
Hverjar eiga þær forsendur að vera?
Steindór skólameistari leggur til, að
landspróf verði afnumið og hverjum
gagnfræðaskóla falið að búa nemendur
sína undir menntaskólanámið. Þetta ber
vitanlega að skilja þannig, að skól-
arnir skuli einir dæma um námsárang-
urinn, því að undirbúningurinn hefir
alia tíð verið í þeirra höndum. Ákvæð-
in um landspróf spruttu að nokkru
leyti af því, að menn treystu gagnfræða-
skólunum, sem þá fjölgaði ört, ekki fylli
lega til að gæta samræmis í einkunna-
gjöf sinni. Kannske vildu menn um leið
létta óþægilegri ábyrgð af kennurum í
fámennum skólahverfum. Nú hafa kenn
arar haft yfir sér hæstarétt landsprófs-
nefndar — eins og skólameistari orðar
það — í rúm 20 ár. Ætli þeir séu
miklu færari um samræmda einkunna-
gjöf nú en áður var? Þeim hefir fjölgað
mikið og af þeirri ástæðu einni ættu
líkur á misræmi að hafa aukizt.