Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1968, Blaðsíða 9

Þor i'dur Skúlason: Frá höfninn
Sigurður Nordal.
Jónas Jónsson frá Hrifiu
lis' em er ekki gerð eftirel'hi
ko' kabókum, eð ólík því, sem
ha’-n fyrir löngu hefur lært
að meta....................Um
Jf'” Stefánsson befur alla
tíð s^aðið styrr í Jónasi milli
hans betri og verri manns. Það
er varla af tómum smekkskorti
sem hann befur átt svo bágt
með að sætta sig við myndir
þessa stórgáfaða málara, sem
stundað hefur list sína af fá-
gætri alvöru og einlægni. Eða
myndi Jónasi hafa komið í hug
að kalla Ríkarð Jónsson, ”lista
mann af guðs náð“ eins og hann
gerði í Tímanum í vetur, ef
persónuleg vinátta hefði ekki
stjórnað penna hans? Ríkarður
er bæði gáfaður maður og dug-
legur listamaður, en þessi lýs-
ing gefur alranga hugmynd um
hvers eðlis verk hans eru.
Hvorki honum né guði er
neinn greiði gerðpr með því að
ben-Ila þá hvorn við annan á
þennan hátt“.
En nú er röðin komin að Jón
asi og honum er vissulega orð-
ið mikið niðri fyrir eftir þess-
ar átölur.
Sunnudaginn 10 maí birtir
Jónas langa grein í Tímanum
undir fyrirsögninni „Aldagaml
ir brennuneistar“. Þar segir
hann meðal annars svo:
„í átökum þeim, sem nú ger-
ast í landinu um það, hvort
listir og bókmenntir eigi frem-
ur að beinast að leit eftir því
sem er ljótt, eða fegurð, hefur
Sigurður Nordal af illri tilvilj-
un orðið höfuðsmaður í liðs-
afla úrkynjunarstefnunnar.
Þegar Björn Ólsen féll frá, var
það sannmæli manna, að Sig-
urður Nordal væri sjálfsagður
eftirmaður hans, sem kennari
í íslenzkum bókmenntum við
hinn nýstofnaða og vanmáttuga
Háskóla í Reykjavík. Sigurður
var efnilegur maður. Hann
hafði verið eftirlætisbarn á
heimili sinu, í sveitinni, í
menntaskólanum og í hópi is-
lenzkra námsmanna erlendis. . .
Sigurður Nordal var eftir-
lætisbarn í æsku og langt fram
á manndómsár. Það átti vel við
hann að njóta aðdáunar ann-
arra án þess að reyna veru-
lega á krafta sína. Hann lang-
aði að sitja í gullstól og vera
borinn í gullstól. Og hann
varð meira en lítið hissa sjálf-
ur, þegar hann komst að raun
um, að gullstóll er eitthvert ó-
þægilegasta áhald, sem nokkur
maður getur eignast. Þeir sem
setjast í gullstól halda að þeir
þurfa ekki að vinna, og að lif
þeirra eigi að vera samfeld
gleðiblandin fagnaðarvíma.
Dvölin í gullstól, einkanlega
ef hann er að mestu leyti verk
ímyndunarinnar, gerir mann-
inn lingerðan, vægan í kröf-
um við sjálfan sig en harðan í
kröfum til annarra......
í nokkrum greinarköflum í
Morgunblaðinu sem Nordal rit
ar fyrir útgáfutæki kommún-
ista, hefur hann varið allmikl-
um tima til að lýsa því hve
ófullkomin manneskja ég væri.
Þykir honum þar fara saman
uppeldi og alveg fráleit notk-
un á þessum litla persónulega
höfuðstól. Ég mun ef til vill
síðar í vor gera einhverjar at-
hugasemdir við þennan kafla
í ritsmíð hans, en að þessu
sinni er það efni ekki til um-
ræðu. Hér skal aðeins bent á,
að atvikin hafa hagað því svo
til, að þrátt fyrir hið stórfellda
getuleysi mitt, sem Nordal lýs-
ir með sterkum orðum, hef ég
svo sem af tilviljun orðið til
þess að skapa Sigurði Nordal
örlög, þar sem hann stóð ráð-
villtur og einskis megnandi.
Sennilega hefur mér auðnast
að gera þetta átak, því ég hef
aldrei setið í gullstól og aldrei
óskað eftir því.....
.......Þegar litið er yfir
þroskaár Nordals er það aug-
ljóst, að hann er maður hinna
ónotuðu tækifæra. Hann gat,
sökum meðfæddra eiginleika,
orðið þýðingarmikill bók-
menntafræðingur, þó að honum
væri ekki lánuð sú náðargáfa
að vera skáld. En litla bók-
menntasagan hefur aldrei verið
rituð og enn síður stórverk um
það efni. Hann átti að geta
leiðbeint kynslóð fálmandi höf
unda, sem komu fram á ritvöll-
inn eftir umrót hinnar fyrri
styrjaldar. í stað þess gerðist
hann þjónustumaður giftulausr
ar hnignunarstefnu.“
Sigurður á leik næst og ekki
þarf hans lengi að bíða. Sú
grein ber yfirskriftina „Verk-
in anga“ og birtist í Morgun-
blaðinu 13. maí sama vor. Jafn
framt því sem deila Sigurðar
og Jónasar hefur dregizt fram
á vorið hefur ágreiningurinn
um myndlistina verið ræddur í
nokkrum Reykjavíkurbréfum í
Morgunblaðinu, leiðurum og
auk þess skrifaði Jón Þor-
leifsson listmálari harðsnúinn
pistil til Jónasar, en svo hefur
verið sagt, að Jón Þorleifsson
hafi haft yndi af deilum. í
greininni „Verkin anga“, segir
Sigurður Nordal svo:
„Jónas Jónsson hefur sagt
það með óvenjulegri hrein-
skilni, að núverandi mennta-
málaráð hafi verið falið af Al-
þingi að úthluta launum til
skálda eftir pólitískum skoð-
unum þeirra. (og þá auðvitað
ekki eftir bókmenntagildi rita
þeirra): „Kommúnistar voru
nú byrjaðir að nota fjárlaga-
skáld sín til að eyða mannfé-
laginu. - - Nú var Alþingis-
mönnum nóg boðið. Þeir vildu
ekki hafa dáta-kommúnista á
lífstíðarlaunum o. s. frv.
(Tíminn, 27. apríl) Jónas tók
að sér niðurskurðinn. En hann
túlkaði þennan þingvilja, sem
mun fremur hafa verið látinn
í ljós með hvíslingum en opin-
berri ályktun samkvæmt lífs-
skoðun sinni. Hann leit á all-
an skoðanamun við sig sem
uppreisn gegn mannfélaginu.
(Þar sem „þeir sterkustu" eiga
að ráða) og smellti með
skemmri skírn kommúnista-
nafni á hvern þann mann, sem
honum var í nöp við. „Það er
ég, sem ræð því hverjir eru
Gyðingar“ — er haft eftir ein
um af leiðtogum nazista í Þýzka
landi. Með þessari aðferð eru
því engin takmörk sett hvar
gerræði Jónasar getur komið
niður.“
Sigurður tilgreinir því næst
mörg skrif Jónasar úr Timan-
um, þar sem bent er á að lista-
menn hafi margt gott þegið úr
lófa formanns menntamálaráðs;
menn eins og Einar Benedikts-
son Ásmundur Sveinsson, Jón
Þorleifsson, Kjarval og Gunn
ar Gunnarsson. Sigurður Nor-
dal heldur áfram:
„Jónas Jónsson ætlar sjer
með þessu framtali góðverka
sinna að sannfæra samtið sina
um vanþakklæti listamanna,
búa ævisögu sína í hendur
framtíðinni, helzt sveigja lista-
mennina sjáHa til betra hugar-
fars. Vera má, að það fyrst
talda lánist við lithsigldustu
lesendur hans. Annað atriðið
fer alveg í handskolum. Sagn-
fræðingar framtíðarinnar
munu vera fullir tortryggni, er
þeir lesa Tímann. Þeir munu
finna að það er broslegt grobb
að J.J. hafi „tekizt“ að útvega
Einari Benediktssyni skálda-
laun. Þeir munu skilja að Gunn
ar Gunnarsson er enginn ó-
reiðumaður sem þarf að
svindla út lán til handa „fyr-
ir heppilega málafylgju“. Þeir
munu athuga, hverjum mönn-
um hefur verið veitt sama stig
fálkaorðunnar og Gunnari, og
telja það mikinn þegnskap af
þessum mikla rithöfundi að
vilja hækka gengi orðunnar
með því að þiggja hana. Þeir
munu rannsaka sögu 120 krón
anna, sem Jónas „gaf“ Jóni
Þorleifssyni, eftir að hann hafði
gleymt að borga honum mál-
verk, sem hann hafði keypt.“
Jónas heldur orrustunni áfram
í Tímanum sunnudaginn 31.
maí 1942, og þar hljóðar fyrir
sögnin svo: „Þegar Nordal
missti af sínum strætisvagni.“
Þar er minna rætt um sjálft
deilumálið en þeim mun meira
af persónulegum vígaferlum.
Jónas segir meðal annars svo:
„Ef ádeila Nordals á mig er
færð í almenn rök, er hún á
þessa leið: íslenzka þjóðin er
skipt í tvo hópa. Sumt fólk er
menntað. Það hefur gengið
svipaða námsbraut og Nordal.
Allt annað fólk er ómenntað,
af því að það hefur litla eða
jafnvel enga skólagöngu. Stétt
Nordals myndar í hans augum
nokkurs konar samfélag heil-
agra. Hitt fólkið er undirheima
verur. En þó að Nordal og sálu
félagar hans tali á þessa leið,
þá vantar þá allt öryggi í trú
sína.
Ef ég hefði fundið til öfund-
ar gagnvart stétt Nordals eins
og hann gerir ráð fyrir, mundi
ég vafalaust ekki hafa skipt
mér af þessum málum. Ég hefði
ekki hirt um að skapa sam-
keppni milli tveggja mennta-
skóla. Ég mundi hafa látið mér
í léttu rúmi liggja þó að menn,
sem eru búsettir utan Reykja-
víkur, væri útilokaðir frá em-
bættisnámi. Ég myndi ekki
hafa hirt um þó börn Morg-
unblaðsmanna í Reykjavík
hrindu niður úr berklum í hinni
vanræktu menntaskólabyggingu.
Nordal gerir Alexander Jó-
hannesson að upphafsmanni há
skólabyggingarinnar. Nú veit
Nordal mjög vel að Alexand-
er er frægur fyrir vöntun á
hæfileikum, með þunna dokt-
orsgráðu frá Þýzkalandi, þunna
frammistöðu á málfræðifundum
ytra, þunnan smekk í bók-
menntum, svo sem ljóð hans
sýna, og almenna þynnku á
öllum sviðum sálarlífsins, nema
helzt að því er snertir fjár-
brask svo sem aðgerðir hans
í Dungalsliðinu sínu. . .
Nordal er búinn að rita út
af frumhlaupi sínu á hendur
menntamálaráði allmargar
greinar í Morgunblaðið. Þær
hafa allar verið viðvaningslega
skrifaðar og nálega eingöngu
lausalopa vefur um þá mörgu
galla og ávantanair sem hon-
um þykja vera í fari mínu.
Þetta er að vissu leyti erfitt
verk. í aldarfjórðung hefur
fjöldi manna unnið á föstu
kaupi við að leita að ávirð-
ingum mínum. Þetta starf hef-
ur orðið einskonar atvinnubót
fyrir þá sem vinna við blöðin.
Fyrir mig hafa þessar árásir
orðið arðsamar eins og löggilt
happdrætti. Öll þau kynstur
ósanninda, sem borin hafa
verið á borð fyrir þjóðina, hafa
í framkvæmdinni orðið mér til
hins mesta léttis við störf mín“.
Þrátt fyrir Alþingiskosning-
arnar og margar langar grein-
ar um frambjóðendur og fleira
gefur Jónas sér tíma til þess
að skrifa eina greinina enn um
deilumálin við listamennina og
Nordal. Sú grein heitir:
Raunaleg lierferðarlok og birt-
ist sunnudaginn 21. júni 1942.
Ég enda með því að grípa
niður í þessa grein, vegna þess
að þar gerir Jónas grein fyrir
málinu í heild frá hans bæjar-
dyrum séð.
„Hernaðiarsaga klessulistar-
innar hér á landi er nokkurra
ára gömul. Eftir fyrra stríðið
flaut alda úrkynjunarlistar yf-
ir Danmörku. Þá komu hingað
til lands fáeinar manneskjur
frá Danmörku, sem voru gegn-
sýrðar af lífsstefnu aldaloka-
þreytunnar. Þetta fólk myndaði
klíku, sem bjó um sig í skjóli
við eitt af blöðum bæjarins.
Þetta nýstárlega fólk leit með
afbrýðisamri gremju á list Ein-
ars Jónssonar, Ásgríms, Kjar-
vals og Ríkharðar. Allir þess-
ir menn höfðu að vísu numið
í Danmörku og viðar, en héldu
í fyllsta máta þjóðareinkenn-
um sínum. Hin dansklundaða
klíka þoldi ekki þetta þjóð-
lega sjálfstæði, enda höfðu
danskir úrkynjunarmenn alltaf
andað kalt að list Einars Jóns-
sonar.....
Hér var í fyrstu um opin-
bera mótstöðu að ræða gegn
stefnu klessumálara í mynda-
gerð og höfunda, sem störfuðu
í anda Rússa. En meðfæddur
smekkur fólksins bjargaði þjóð
inni furðanlega gagnvart báð-
um þessum hættum. Fáir menn
vildu eiga klessulist í heimil-
um sínum og fáir kaupa níð um
land og þjóð, þó það væri fram
reitt í austrænan búning.....
Það varð hnignunarstefnunni
til happs að ómenntaður fjár-
brallsmaður taldi sér hag í að
gera liðsmenn úrkynjunarinn-
ar að þjónustumönnum sínum
til hjálpar í margskonar fjár-
aflastarfsemi. Upp úr því réð-
ist það að Sigurður Nordal,
kennari í íslenzkri bókmennta-
sögu, gerðist fyrir ríflega auka
borgun, fastur áróðursleiðtogi
fyrir þessa nýstárlegu hreyf-
ingu......
Úr því Nordal og lið hans
vildi ekki þreyta rök um mál-
stað sinn, afréð ég að láta
verkin tala. I páskavikunni
hafði ég sýningu fyrir þing-
menn á klessumálverkum eftir
hina ungu liðsmenn kommún-
ista. Auk þess var Þorgeirs-
boli þar, sem talandi tákn um
afleiðingu þess að láta lista-
menn velja sjálfir myndir.
Enginn þingmanna mælti bót
fyrir stefnu, sem fram kom í
myndum þessum. Fékk ég
nokkurt ámæli hjá sumum
þeirra að sýna svo ljóta og
leiðinlega hluti í virðulegu húsi.
Eftir nokkra daga var sýning-
in flutt í sýningarglugga á
fjölförnum stað í bænum. Þús-
undir manna flykktust að sýn-
ingunni á öllum tímum dags.
Voru dómar manna, nema
kommúnista og nokkra persónu
legra kunningja Nordals, svo
sem annars af ritstjórum Morg
unblaðsins, mjög á sömu lund
Framhald á bls. 12.
5. maí 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9