Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1968, Blaðsíða 4
E nginn þeirra sem áttu hann að
vini gat borið á móti því að hann var
í mörgu til fyrirmyndar. Hann var öll-
um stundum eitthvað að nostra, og við
leitni hans til að verða skáld var ein-
stök. Þegar hann fékkst ekki við að
semja ljóð og sögur var hann að lesa
yfir handrit, strika yfir orð og skrifa
önnur í þeirra stað, og hann átti skilið
að komast áfram í lífinu.
Þegar hann fékkst ekki við list sína
vann hann baki brotnu að ýmsu öðru
sem meir og minna átti að verða til
að gera stríðið við skáldskapin auð-
veldara. Þótt húsið hans hefði aldrei
átt eftir að verða honum það skjól sem
hann dreymdi um vann hann baki
brotnu um kvöld og helgar þegar hann
var ekki að störfum. Hann mundi hve
hann var þreyttur og sæll þrátt fyrir
það, því honum var svölun í að vinna
við tilhugsunina um þá tíma þegar alit
yrði klappað og klárt, og það kom fyrir
að hann raulaði fyrir munni sér þegar
hann vissi ekki af neinum í nánd, eink-
anlega þegar hann smíðaði. Honum þótti
mest gaman að smíða.
Þegar hann hófst handa við bygg-
inguna hafði hann gætt þess að vera
vel fataður. Hann hafði svo að segja
hugsað sér til óbóta um alla vinnutil-
hugun vegna þessarar fyrirhuguðu
byggingar, að svo miklu leyti sem hann
gat að óreyndu leyft sér. Þá hafði eng-
inn haft minnsta grun um hvað hann
ætlaðist fyrir nema frúin, og stundum
gat hann ekki sofnað fyrr en undir
morgna vegna hugsana um þetta.
Hún hafði ekki linnt látum fyrr en
hann réðist í þessar umfangsmiklu fram
kvæmdir. En ans hann sagði henni
hlyti hann að leggja skáldskapinn á
hilluna þar til húsið yrði að fullu
reist. Fari það til fjandans ef ekki er
hollt að gerast smáborgari öðru hverju,
með hversdagslega hluti í kollinum,
bætti hann við.
Þetta var huggun hans.
Hún hló og vafði hann örmum. Hon-
um brá við, því hún hafði um lángan
tíma ekki gert annað en barma sér og
gráta ömurlega tilveru í fúlum leigu-
íbúðum, og þegar hann lángaði að fara
yfir um til hennar á kvöldin sneri hún
sér á grúfu.
En það varð ekki af henni skafið að
þegar til kom vann hún af kappi við
hlið manns síns. Það var hægt að af-
saka við hana þótt hún brigslaði hon-
um um getuleysi í þann tíð.
Hann hafði aldrei verið hávaðamað-
ur, oft hnipraði hann sig saman í stóln-
um sínum.
Hann minntist oft gömlu góðu ár-
anna þegar þau voru bæði í blóma lífs-
ins og það gekk honum mjög nærri
þegar hún sagði honum að hún gæti
ekki lengur búið við slíkt öryggisleysi
sem því er samfara að búa
undir annarra þökum, og um tíma átti
hún einatt í einhverjum streitum við
húseigendurna. Hann gat ekki annað
en afsakað það, því þá gekk hún með
barni.
Ans maður veit eru þær vitlausar á
taugum þegar þannig stendur á, hugs-
aði hann og skirrðist við að valdahenni
minnstu hugarángistar meðan þannig
stóð á. Honum hafði að vísu oft gram-
ist en hann var ekki sá ódrengur að
hann fyndi ekki til með henni þegar
þau þráttuðu um þessi mál því hann
skildi drauma og lánganir mannsins.
Ju, hún hvæsti oft á hann í þann
tíma, en eftir eitt og annað slíkrakasta
kom fyrir að hún kæmi til hans og
leyfði honum að tala við sig í blíðu
og sagði ekkert þótt hann bæri hana
til rúmsins.
Kvöld eitt þegar hún leyfði honum að
eiga við sig gat hann ekki lengur á sér
setið. Hann hafði aldrei sagt annað en
það sem satt var, að þau hefðu engin
ráð á að byggja, en í þetta sinn tók
hann mikla ákvörðun.
Jæja, ég læt þá til skarar skríða!
Hvað? kjökraði hún. Hvað segirðu?
Ég byggi þá.
Elskan! hrópaði hún með tár í augum,
og hann þurfti ekki lengur að hugsa
sér að henni fyndist hann lítilmótlegur.
Ef ég vinn dyggilega í sumar ætti ég
að geta komið því upp fyrir næsta vet-
ur._
Ég skal hjálpa þér elskan mín, sagði
hún og kyssti hann á kinnina með þeim
rembíngi sem hálfkynlausum konum er
eiginlegur. Hvað getum við ekki gert ef
við erum einhuga! Svo verðum við
frjáls og þá getur þú snúið þér að
skáldskapnum af krafti!
Hún var næstum máttlaus eftir senn-
una og grátinn, en hún vissi að hún
mátti til með að gera honum einhvern
dagamun. Kreistu mig elskan! sagði hún,
og nú varð hann dolfallinn. Þvílík ást!
Dag einn það var sunnudagur
gat hann ekki lengur á sér setið. Sólin
var að koma upp, og þótt hann hefði
ekki þurft að taka svo snemma til
starfa (hann hafði ekki ráðfært sig við
bvggingameistarann eftir að hann lét
mæla fyrir grunninum) gat hann ekki
á sér setið. Hann fór með fyrsta strætis-
vagni og hafði með sér haka og skóflu
sem hann pakkaði inn í dagblöð heill-
ar viku (Alþýðublaðið). Þann dag
vann hann af kappi til hádegis og
hann mundi hafa unnið lengur ef hann
hefði ekki blotnað í skurði.
Hann ákvað að kaupa stígvél og
gerði rækilega áætlun um frekari fata-
kaup fyrir sig og frúna eftir að hún
yrði léttari.
Það þýðir ekki að klæðast öðrum föt-
um en almennt tíðkast við slíka vinnu,
sagði frúin. Það þætti kannski leiðin-
legt. . . en þú getur skipt um föt á
vinnustað, góði minn.
Og þegar hún dró af honum blauta
sokkana og sagði hlæjandi að húnþætt
ist vita að hann væri sæmilegur verk-
maður, lét hann sér fátt um finnast
vegna þess að enginn heyrði til þeirra,
og fyrsta verk hans var að kaupa klof-
há gúmmistígvél.
Til alls þessa leiddi hann hugann
yfir kaffinu sínu og hann var kominn
í talsvert uppnám. Ég má aldrei svo
um þetta hugsa að ég æsi mig ekki. Og
alltaf skal ég staldra við Andra. Ef
þetta er minnimáttarkennd þá er hún
barnaleg. Hann kann að bera litla virð-
Smásaga eftir Steinar Sigurjónsson
UPPGANGUR
CHURCHILL
— Þetta vekur miklu víðtækari sið-
fræðilega spurningu. Ég býst við að
ráðgjafi Churchills í „Hermönnum",
Lord Cherwell, eðlisfræðingur í Ox-
ford, sem var ötulasti fylgismaður
sprengiárása til að vekja ógn hjáþýzku
þjóðinni, sé leikræn hliðstæða dr.
Mengele í „Staðgenglinum“, mannsins
sem valdi fórnarlömb í gasofnana úr
hópi fanganna í Auschwitz. Báðir virð-
ast tiltölulega hreinræktaðir persónu-
gerfingar illmennskunnar. En mér er
spurn, hvort það sé ekki næstum því
huggun? Er það ekki of einfalt að
ímynda sér að til sé fólk, sem er per-
sónugerfingar illmennsku? Ég held að
það sé fremur til að draga úr áhyggj-
um manna.
— Ég fellst ekki á þennan saman-
burð. Það er á engan hátt mögulegt að
bera saman morð gyðinga og sprengju-
árásirnar. Ef þessi tvö mál eru skyld,
þá er það einungis vegna þess að at-
burðirnir gerðust á sama tíma sögunn-
ar. Höfuðástæðan mundi vera sú að
enginn sprengjuflugmaður hefur
nokkru sinni gert neitt, sem hann hef-
ur ekki hætt lífi sínu við, — en á hinn
bóginn þurftu SS-mennirnir, sem störf-
uðu í einangrunarbúðunum, ekki einu
sinni að fara í stríðið, þar sem þeir
myrtu Gyðinga í þess stað. Þetta er að-
eins ein ástæða.
— Er þetta ekki bara rökfræðileg-
ur mismunur? Annað hvort slær maður
því föstu að allt stríð sé illt, hvort sem
sprengjuflugmaðurinn hættir lífi sínu
eða ekki, — eða þá að maður játar það,
að þegar út í algera styrjöld er komið,
þá sé allt leyfilegt, og aðeins sé um að
ræða stigmun illra verknaða.
— Nei. Hér er ekki aðeins um að
ræða tæknilegan mismun eða stigmun.
Þetta er siðferðilegur grundvallarmun-
ur. Ég skal skýra fyrir yður, hvað ég á
við, með því að taka sem dæmi persón-
ur Mengele og Cherwell. Og ég lít að-
eins á málið frá raunhæfum sjónarhóli.
Mengele gat ómögulega ímyndað sér að
aftökur Gyðinga breyttu hið minnsta
gangi styrjaldarinnar. Cherwell vissi
hins vegar að sprengjuárásir á borg-
ir myndi að minnsta kosti rjúfa stór
skörð í raðir verkamanna og eyði-
leggja margar verksmiðjur, sem þá
myndu ekki lengur geta framleitt her-
gögn. Hann vissi að Hitler hafði unn-
ið að smíði atómsprengjunnar frá því
vorið 1942, og fengi hann atómsprengj-
una í hendur, mundi hann gereyða
enskar borgir, eins og Ameríkumenn
eyddu Hiroshima og Nagasaki. Ég átti
fjölda samtala bæði við Karl Jaspers
og Hannah Arendt, áður en ég tók að
skrifa „Hermenn" og meðan ég var að
skrifa verkið. Þeir hafa skilgreint mis-
muninn á sprengjuárásunum og Gyð-
ingamorðunum mjög ljóslega, —
sprengjuárásir eru stríðsglæpur, þær
tilheyra þeim þáttum stríðsins, þar sem
glæpur er óumflýjanlegur, — en þjóð-
armorð er hins vegar glæpur við mann-
kynið, sem kemur styrjöldum ekki hið
minnsta við. Ef Hitler hefði sigrað, er
enginn vafi á því að hann hefði haldið
kynþáttaofsóknum sinum áfram eftir
sigurinn. Þegar öllum Gyðingum hefði
verið útrýmt, þá hefði hann tekið til
við næsta hóp fólks, t.d. alla þá sem
hafa berklaveiki. Þegar styrjöld hefur
unnizt, er persónuímynd manns á borð
við Churchill fölsuð. Honum er breytt
til að sýna fram á það að hægt hafi
verið að ganga milli bols og höfuðs á
Hitler án þess að flekka hendur sín-
ar. Sjáið þér til, fólk vill láta bjarga
sér, en það vill líka fá að gleyma því
sem fyrst, hvað björgunin kostaði.
— Kannski styrkur leikrits yðar sé
sá að þér sýnið Churchill ekki sem sið-
ferðishetju heldur sem hetju í harm-
leik?
— Þetta er aðeins rétt að nokkru
leyti, vegna þess að eðli óvinarins
renndi siðferðilegum stoðum undir að-
gerðir Churchills. Þó var hann fyrst
og fremst hermaður. En athafnir Hitl-
ers í síðari heimsstyrjöldinni gerðu
Churchill að siðferðilegri hetju. Hvers
vegna er Churchill hetja í harmleik?
Vegna þess að hann neyddist til að
beita siðlausum meðulum í siðferðileg-
um tilgangi.
— Það þarf að stytta „Hermenn" ó-
vægilega, áður en hægt er að sýna það
á Broadway. Haldið þér að það eyði-
leggi áhrif verksins?
— Alls ekki. Ég stytti verkið sjálfur
í samvinnu við enska þýðandann, Dav-
id MacDonald, þannig að sem minnst
dragi úr tilætluðum áhrifum leikrits-
ins. Styttingin fyrir sýninguna í Tor-
onto var mjög lík minni eigin. Texti
sýningarinnar í New York verður um
það bil sá sami og í Toronto. Ég hef
beðið leikstjórann, Clifford Williams, að
halda undantekningarlaust öllum þeim
efnisþáttum, sem skírskota beint til
ástandsins í heiminum í dag, þá einkum
og sér í lagi til Víetnamstríðsins, og að
strika ekkert út, sem átt gæti við um
sprengjuárásirnar í Vietnam. Að öllu
öðru leyti treysti ég Clifford Williams
fullkomlega.
— En hvernig er það með formálann
og eftirmálann. Ég hef að vísu aðeins
lesið leikritið, en mér þykja þeir miklu
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. júní 1968