Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1968, Blaðsíða 12

hann og sneri sér heilan hríng á hæl.
Ég veit nú ekki hvað maður á að
eegja um slíka smíði.
Það vantar ekki hógværðina í gamla
bragðarefinn! Eitt, tvö, þrjú. . .þrjúher
bergi. . . og eldhús. . .salerni þar að
auki, eða hvað?
Já.
Og þvottahús fyrir frúna, skrækti
Sjana.
Alltaf ertu jafn seigur Nonni! sagði
Andri og sló í öxl honum, Hann var
enn með sögina í hendi og fann þegar
hönd Andra seig niður með hrygg hans
og þá lángaði hann að segja: Láttu
ekki svona! en sat á sér.
Það eru ekki allir listamenn eins, ans
ég hef alltaf sagt, sagði Sjana. Það eru
ekki allir sem geta svona lagað.
Ég hef nú ekki heiðurinn af að...
Engin prakkarastrik!
Ég segi bara ans er, að ég á ekkert
lof skilið fyrir að þessi kofi. .. .
Kofi! segir hann. Kof i!
Þarna er honum rétt lýst! Koma
manni á óvart, timbra sér í laumi! sagði
Andri. Og þegar vinurinn og gamli
skáldbróðirinn kemur að honum — er
hann þá ekki að saga ans berserkur!
Nú varð þúng vandræðaleg þögn um
stund, og Jón fann að þau horfðu á
hann, en hann horfði mest til fjalla.
Jæja, hvað er annars að frétta?
spurði hann um síðir. En þau önsuðu
honum ekki.
Þessu hefur hann verið að vinna síð-
an í vor: raða spýtu og spýtu, negla
nagla og nagla. Safnast þegar saman
kemur, sagði Andri. Já, þetta gat hann.
En seiglan, segðu! Hafa sig í þetta
skrækti hún.
Ja kona lifandi.
Við hjónin höfum skroppið við og við,
sagði Jón. En hvað ég vildi nú sagt hafa,
hvað ég vildi nú sagt hafa....
Hann veitti því nú fyrst athygli að
hann var með sögina í hendi og hann
lét hana falla hranalega á gólfið.
Fáðu þér sigarettu og kastaðu mæð-
inni.
Þakka þér fyrir.
Já, sem ég lifandi, orðinn húseigandi!
Þetta er nú meira atið, sagði Jón og
settist á kassa án þess að vita af því.
Andri rétti honum sígarettu og kveikti
í hjá honum.
au virtu hann fyrir sér þar sem
hann sat á kassanum. Augu hans voru
fremur smá, grá, og gátu naumast gert
nokkurri veru mein. Þótt hann væri
orðinn hnellinn var hann fremur beina
ber í andliti því honum var kalt, og
ljósi hýjúngurinn á kinnum hans var
láberandi því hárin vissu fram. Þá
hugsað Sjana um saklaust dýr: litur-
inn í augum hans var svo jafngrár að
engu var líkara en í þeim væri skol-
vatn.
Hvað ég vildi nú segja, sagði hann
til að rjúfa þögnina. Já, ég ætlaði að
spyrjast fyrir um gömlu félagana.
Ætli þeir hafi ekki allir gefist upp?
Maður getur alltaf átt von á að menn
kjósi heldur að lifa en að drepa sig í
skáldskap, sagði Andri og reigsaði um.
Gamla sagan, konurnar koma í spilið.
Já, sagði Jón, það er nú það.
Minnstu ekki á það ógrátandi.
Upp frá þessu sagði Jón einúngis já
eða nei og talaði lágt og blíðlega ans
hann sæti með konu sinni og barni við
jólaljós, og allt í einu var komið á logn,
fá hlýleg orð á stángli sem vissu aðal-
lega til gamalla félaga sem Andri hugði
að hefðu þagnað og týnst. Sjana hlust-
aði á og Jón þurfti ekki að segja nema
já eða nei, blíðlega en með áreynslu.
Hann bjóst við eða vonaði að þau
yfirgæfu hann sem fyrst. Ég held ég
doki við og fari ekki heim fyrr en þau
eru farin, hugsaði hann og leit allt í
einu á ólánsleg stígvélin á fótum sér.
Að því búnu dró hann fæturna inn í
opið á kassanum og lét sem minnst á
sér kræla.
IV okkru síðar kvöddu þau hann.
Hann sat einn eftir í gráum klefanum.
Þegar hann gekk að speglinum í
svefnherberginu var hann feiminn við
sjálfan sig. Hann var einn og frjáls, en
þegar hann horfði á sjálfan sig sáhann
að hann var lotinn og hann dróst að
speglinum. Þegar hann fór að tala við
sjálfan sig, horfa á sjálfan sig frammi
fyrir speglinum, hugsaði hann: Hvers
vegna dregst ég að þessum hégómlega
spegli? og horfði samt í hann. Ég er
ans ans ans. . .tautaði hann, og þá fékk
hann verk í magann. Hann sá að augu
hans voru smá og hann starði á sjálfan
sig og þvöglaði: Af hverju glápi ég á
sjálfan mig! Og að því búnu réðst hann
á spegilinn, fyrst með berum höndum,
drap andlitið í spegilinum, hjó það síð-
an og tætti með klaufjárni, sjálfan sig,
eða hvað? Nei, hann lá sjálfur nokkru
síðar upp við vegg með blóðugar hend-
ur. Glerbrotin spegluðu mynd hans og
veggsins: Maður, veggur. Veggur þarna,
stór: maður að auki, lángt niðri við
vegginn.
niBurstBBur eru einsxis metnar. íyrir
hundrað árum var Svíþjóð vanþróað
land í efnahagslegu tilliti. Aukin fram-
leiðsla, tæknibylting og árangursríkar
endurbætur á ýmsum sviðum hafa átt
þátt í því sameiginlega, að núverandi
velmegun hefur náðst án þess að til
blóðsúthellinga kæmi. Hvernig brýnustu
vandamál þróunarlandanna verða leyst
er önnur spurning. En eitt er víst —
ofbeldið gerir aðeins illt verra.
Nú skulum við hugsa okkur — óraun-
hæft og byggt á afstrakt hugsunarhætti
— að þróunarlöndin tækju sig saman
og réðust fram til að ná til sín með of-
beldi auðæfum velferðarríkjanna. Eng-
inn gæti sagt úrslitin fyrir, en svo mik-
ið getur maður sagt án nokkurrar spá-
dómsgáfu, að í bezta falli leiddi þetta
ekki aðeins til þess að úthellt yrði haf-
sjó af blóði, svita og tárum, heldur
myndi mikið af framleiðslu heimsins
ónýtt um ófyrirsjáanlegan tíma, er
leiða myndi af sér miklu sárari fátækt
en nú er. Þetta er bezti möguleikinn —
í versta falli yrðu þetta endalok á sorg-
arsögu mannkynsins.
SAMTAL
Framhald af bls. 7.
viðræður milli þessara manna fyrirfram
dæmdar til að vera samtal milli heyrn-
ailausra.
Ég held að heimur okkar, blindaður
af hatri, brennandi af þrá og haldinn af
metnaðargirnd, hafi langtum meiri
þörf fyrir Erasmus-manngerðina en
Hutton-manngerðina. Eiginleikinn, sem
Grikkir nefndu sófrósýne, og erfitt er
að þýða, en stundum er nefnt hófstill-
ing, sjálfsstjórn, yfirvegun og margt
annað, er ekki í tízku nú. En það er
einmitt þetta, sem setja þyrfti mark
sitt á allar deilur, ef þær eiga ekki að
verða samtal milli heyrnarlausra. Mér
verður oft hugsað til þessara orða
Paul Valéry: „Það fyrsta sem maður
þarf að gera, sem vill kveða niður 1
stefnu, er þetta: hann verður að til-
einka sér hana dálítið betur en sá sem
bezt heldur uppi vörnum fyrir hana“.
Hér má bæta við, að við jákvæðar hug-
sjónaumræður á tilgangurinn ekki að
vera sá að „kveða niður“ heldur að
reyna í sameiningu að komast hænu-
feti nær sannleikanum. Það er engin
skömm, heldur þvert á móti heiðarlegt,
að skipta um skoðun ef manni finnst
þess fuil þörf í nafni sannleikans. Ef
það er kallað að vera ótrúr, þá finnst
mér það striða gegn almennri málnotk-
un. Við skulum heldur kalla það að
vera sannleikanum trúr. Amicus Plato,
magis amica veritas.
Stríðsrómantíkin er sem betur fer
steindauð. Við síðustu aldamót mátti
þó heyra jafn friðsaman mann og
Fröding lofa „dýrð orrustunnar" (Gral-
siank). Ekkert nútímaskáld gæti notað
þessi orð. Því að við vitum, eftir blóð-
ugasta aldarhelming, sem mannkynið
hefur lifað, í hverju þessi dýrð er fólg-
in og hvað hefur vaxið í plógfarinu.
En í stað stríðsrómantíkurinnar hefur
á okkar dögum komið byltingarróman-
tík, sem í raun er jafn ósönn. Öll til-
tæk söguleg reynsla ætti að geta sagt
okkur, að byltingar — jafnvel þegar
þeim er hrundið fram af hugsjóna-
mönnum — hafa ætíð tekið aðra stefnu
er forsprakkana dreymdi um, og þeim
hefur venjulega lokið með nýrri harð-
stjórn; meðan á þeim stóð hafa þær
verið andstyggilegar, fyrirlitlegar og
hörmulegar. Samt verður maður enn
vitni að svo sjaldgæfri sviðsetningu eins
og þegar róttækir kristnir friðarsinn-
ar berjast fyrir blóðugum byltingum til
hagsbóta fyrir vanþróuðu löndin. Það
hógværasta sem um þetta verður sagt,
er að það sé hugsjónastefna samfara
óforbetranlegri þröngsýni. Þetta er af-
leiðing hugsunarháttar, sem gerir ekki
ráð fyrir öðrum möguleikum en „já“
eða „nei“, vegna þess að rökstuddar
Æ lægra mat á rökstuddum niður-
stöðum og tilhneiging að gera aðeins ráð
fyrir öfgum, sem mér virðist einkenna
veröld nútímans, stendur án efa í sam-
bandi við aukið hlutverk fjölmiðlara og
áróðurs, þessara „ósýnilegu áróðurs-
afla“. Það er því miður eðli áróðurs að
þröngva umræðum niður á frumstætt og
óyfirvegað plan — unz þau verða að
einföldum slagorðum, sem hrópuð eru
út í talkórum götuáróðursmanna. Slík
slagorð hafa tæplega áhrif á þá, sem
hugleiða þau í ró heima hjá sér, en séu
þau hrópuð nógu hátt og nógu oft hafa
þau sín áhrif. Það er nú einu sinni eðli
skynseminnar að tala lágt og stillilega.
Peynið að hrópa fram gömul vísdóms-
orð! Þið munið strax komast að raun
um að það er ekki hægt. Hins vegar geta
áróðursblekkingar fengið villandi svip-
mót skynsemi, ef þær eru hróp-
aðar nógu hátt og nógu lengi. Hitler
var óumdeilanlega meistari í þessum
svartagaldri. Hann lét heldur ekki hjá
líða að opinbera heiminum þessa leynd-
ardóma. Er lesaranum bent á kaflann
um áróður í „Mein Kampf“. Þar eru
rakin samvizkusamlega öll brögð og
listir, sem gera rökræður ómögulegar.
En Hitler var ekki fyrsti svartagaldurs-
meistarinn á torgi heimsins og heldur
ekki sá síðasti. „Veizt þú ©kki, sonur
minn, með hve lítilli skynsemi heim-
inum er stjórnað", skrifaði gamli sænski
ríkiskanslarinn. Ef við gætum vakið
hann af þrjú hundruð ára svefni mundi
hann sjá að veröldin hefur breytzt. En
hann þyrfti vissulega ekki að taka orð
sín aftur.
Hvernig eigum við þá að fara að til
að hamla gegn þessu, til að vinna rök-
studdum hugsunum fylgi? Þetta er
auðvitað að miklu leyti uppeldislegt
vandamál, vitsmunaleg þjálfun, en
einnig siðferðilegt mat. í lýðræðislegu
uppeldi er vissulega einn af sjálfsögðum
þáttum skólun í frjálsri og sjálfstæðri
hugsun, ásamt spurn og efa gagnvart
ríkjandi skoðunum og viðurkenndum
staðreyndum, í stuttu máli sú andstaða,
sem er driffjöður allrar menningarfram-
þróunar. En hér þarf einnig að koma
til virðing fyrir öðrum hugsunarhgetti
en sínum eigin, tillitssemi, viðleitni að
gera sér grein fyrir ólíkum viðhorf-
um, skilningur á afstæðum sannindum
og fleira slíkt. Uppeldi í þessum skiln-
ingi virðist mér jafn mikilvægt og
kennsla í „þekkingu og leikni". Og við
verðum að viðurkenna að hér eigum
við langt í land.
Tomas Masaryk, einn af fáum mikl-
um þjóðarleiðtogum þessarar aldar, skil-
greindi lýðræðið sem framhaldsviðræð-
ur. En sé þetta rétt — hvernig getur
þá lýðræðið þróast ef viðræðurnar eru
samtal milli heyrnarlausra?
PREBEN
Framhald af bls. 9.
menningartengsl — t.d. milli íslands og
Danmerkur? —
Danir ættu að gera meira fyrir
dönskukennsluna hér, en vandamálið er,
að þeir vita ekki hvað þeir geta gert.
Það er aðallega auðveldasta hlið danskr-
ar menningar, sem er þekkt, sú, sem
lægst er metin. Má þar nefna vikublöðin
og lélegustu dönsku kvikmyndirnar. Það
er jú gott og blessað, að fólk les dönsk
blöð og sér Dirch Passer. Það er mein-
laust og styður málkunnáttuna. En eitt-
hvað verður að gera fyrir betri hluta
danskra bókmennta og lista, ef dönsk
menning á ekki að skipa of lágan sess
hér.
— Gagnkvæmur áhugi er náttúrulega
æskilegur og íslendingum finnst áhugi
Dana á íslandi vera mjög takmarkaður
t.d. er lítið um bókmenntaþýðingar úr
íslenzku yfir á dönsku og íslendingar
gera sjálfir lítið til að kynna þjóðmenn-
ingu sina erlendis. —
:Hér er um tvennt að ræða. Fyrst er
það áhugi Dana á íslendingum. Hann
er hreint ekki svo lítill, finnst mér.
Varla finnst nokkur þjóð, sem hefur
meiri áhuga á íslandi en Danir — Norð-
menn kannski. Hlutur fslands í dönsk-
um blöðum, útvarpi og sjónvarpi er
hlutfallslega mjög mikill og margir
Danir hafa persónuleg kynni af íslandi.
— En það er rétt, að Danir hcifa of
litla þekkingu á islenzkum bókmennt-
um. Það vantar þýðendur og það er
gagnkvæmt. Já, islenzkar bókmenntir
eru fyrir Dani fyrst og fremst tvennt:
íslendingasögur og Laxness. Já — þá
auðvitað líka höfundarnir, sem sömdu
á dönsku, fyrst og fremst Gunnar Gunn-
arsson og Jóhann Sigurjónsson. —
Martin Larsen þýddi íslenzkan aðal, en
furðulegt þykir mér, að ekki er þýtt
meira eftir höfund eins og Þórberg.
— Fróðlegt væri að fá að vita eitt-
hvað um þín kynni af íslenzkum bók-
menntum, uppáhaldsskáldverk gömul
og ný. —
Ég þekki miðaldaskáldskapinn einna
bezt, en — já, hvar á ég að byrja? —
Ætli uppáhaldsskáld mitt sé ekki Jónas
Hallgrímsson. — Af núlifandi höfund-
um er sjálfsagt að nefna Laxness, en ég
er ekki viss um nema ég meti Þórberg
jafn mikils. Hann er svo frumlegur höf-
undur, svo skemmtilegur, og ekki er
rétt að segja, að hann sé ekki skáld þó
að hann skrifi um raunverulega atburði
og menn. Hann gerir það eins og ein-
ungis mikil skáld gera og þegar hann
segir um sjálfan sig í Bréfi til Láru, að
hann sé einn mesti ritsnillingurinn, sem
ritað hafi á íslenzka tungu, þá get ég vel
verið sammála. — Af yngstu höfundun-
um má nefna Guðberg Bergsson. Leik-
föng leiðans er mjög góð bók, þessi sam-
eining raunveruleika og kímni, kald-
hæðni. Það er í senn lifandi raunveru-
leiki og Iistræn fjarlægð í lýsingum
hans. Hann er einn þeirra höfunda, sem
ætti að þýða á dönsku. — Af Ijóðskáld-
um, þeim yngstu, já, hér er nú um marga
að ræða. Mig langar að nefna Hannes
Sigfússon. Hann er mjög ljóðrænt og
expressíft skáld. Hann hefur vald á hinu
stóra sinfóníska og margþætta ljóðformi
t.d. í Dymbilvöku og sumum Ijóðum í
Sprek á eldinn. Tóninn í kvæðum hans
mætti vel kalla rómantískan, en engu
að síður finnst mér skáldskaparheimur
hans mjög tímabær — „aktúel", ef ég
má vera svo óíslenzkur.
— En íslenzk leikritun? —
Það er takmarkað hvað ég hef haft
tækifæri til að sjá af íslenzkum leikrit-
um, en ég hef séð leikrit Laxness og
mér finnst Dúfnaveizlan vera athyglis-
verðasti leikurinn, að undantekinni fs-
landsklukkunni og það er ef til vill
vegna þess, að hún var sett á svið í Iðnó.
Það var eins og Prjónastofan og Stromp-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. júní 1968