Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1968, Blaðsíða 6

mm
OG MENNING ÞEIRRA
Eftir Þór Whitehead
Þar sem áður var háþróuð menning- eru nú rústir einar
Líti nútímamaður um öxl verð-
ur honum oft á að vanmeta menn-
ingarskerf „frumstæðra“ þjóða.
Menningin er þá gjarna, frá upphafi,
talin hafa takmarkazt af eigin tún-
garði. En gætum að. Meðan forfeð-
ur vorir í Norðurálfu stunduðu
flökkulifnað í villimannlegum ættar
samfélögum, skópu árdalamenn Asíu
og Afríku hámenningu.
Á fjórða árþúsundi fyrir Krist
horfðust Indverjar í augu við stiga-
ramb í margra hæða húsum sínum.
Reykvískir húseigendur kynntust
sama hugarangri 1850 árum eftir
Krists burð. Því er einsýnt, að
hvorki er menningin fædd í gær né
innan borgartakmarkanna.
Er Germanir tóku sig upp, með bú-
pening og hafurtask, og héldu vestur
yfir Rín, hafði merk menning slitið
barnsskónum á óþekktum hjara jarð-
flatarins.
Á gróðursælum landsvæðum, nú til-
heyrandi Mið Ameríkuríkjunum, Guate
mala, Honduras og Mexico, hafði mynd
azt þéttbýli og borgir. f skjóli borg-
anna höfðu ibúarnir, Maya rauðskinn-
ar, þróað menningu, sem í engu er
eftirbátur þess bezta, er menn þekkja
frá árdölunum.
Frá Mayunum, þessum lágvöxnu,
kraftalegu jarðyrkjumönnum, er maís-
inn, tómatar, kakóið, vanilla og tóbak-
ið komið. í stjörnufræði, stærðfræði
og byggingarlist unnu þeir frábær af-
rek. Letur áttu þeir og tímatal, ná-
kvæmara núverandi Gregoriönsku ári.
Stórmerk menning Mayanna hlaut
hin hörmulegustu endalok. Spönsku
sigurvegarnir útrýmdu henni með báli
og brandi og hnepptu landsfólkið í
ánauð.
S agnfræðingar greina Mayaveldið
1 fornríkið frá árinu 317 og nýríkið
frá 987 — 1697. Stjórnarfarið á báð-
um tímabilunum einkenndist af sjálf-
stæðum borgríkjum undir höfðingja-
stjórn. Höfðingjaætt hverrar borgar var
í senn andlegt og veraldlegt yfirvald.
Fjölmenn prestastétt hafði daglega um-
sjá hins yfirskilvitlega og naut marg-
víslegra forréttinda. Neðar á þrepum
þjóðfélagsins kemur almúginn og loks
þrælar.
Aldrei tókst að sameina Maya — borg
irnar í eina ríkisheild, gagnstætt ríkj-
um Azteka og Inka. Leiddi þetta auð-
vitað til að kotríkin Maya stóðu ber-
skjölduð fyrir erlendri yfirdrottnun
þegar fram í sótti.
Maya borgin er harla ólík þeirri
merkingu er menn leggja í orðið borg
í nútima skilningi. Borgin er fyrst og
fremst kjarni ríkiseiningarinnar: stjórn
arbyggingar andlegar og veraldlegar.
Umhverfis opið torg gnæfðu hof og
hallir, en frá þeim hrísluðust örmustu
hreysi og einstakar kofaþyrpingar.
A kuryrkjan var grundvöllur
Maya— samfélagsins. Maísræktuninlll
var hennar meginstoð— það sem allt
snerist um. í frjósömum jarðveginum
ræktuðu Mayarnir samhliða maísnum
ýmsar nytjajurtir. Sætar kartöflur,
tómata, pipar, kakó og tóbak, en það
noiuðu þeir fyrir reykelsi í hofunum.
Fri baðmullarræktuninni þróaðist list-
rænn og fagur vefnaður.
Handaflið var undirstaða framleiðsl-
un íar, eins og hjá öðrum rauðskinnum.
Th að mynda akranna þurftu Mayar
að ryðja þéttvaxna skóga. Þeir ristu
dj ipa skurði í börk trjánna til þess að
þi rrka þau, en runnar og hríslur voru
ri/ln upp með rótum. Þegar trjágróð-
ui inn hafði þornað nægjanlega kveiktu
þf ir í honum.
Landbúnaðarverkfæri Mayanna voru
með afbrigðum ófullkomin. Með odd-
nijórri spýtu gerði bóndinn holu í jarð-
veginn, sáði í og jafnaði yfir með
fótunum.
Hugsuðir þjóðfélagsins, prestarnir
voru alltof uppteknir við háleitari á-
stundan, en þá að létta ævilangt strit
sauðsvarts almúgamannsins. Hjólið
uppgötvuðu þeir aldrei enda þótt gang
himintungla vissu þeir út í hörgul.
Húsdýr til vinnu voru óþekkt.
Bein afleiðing af þessu eru hinir
frumstæðu atvinnuhættir. Þar kemur
fram sú uppdráttarsýki, er síðar hlaut
að heltaka Maya—menninguna og leiða
til óhjákvæmilegrar stöðnunar.
Verkfræðingar voru Mayar þó dá-
góðir. Öflug virki, brýr og hellulagðir
vegir, með niðurföllum, voru byggðir
við erfiðar aðstæður. Engin brýn nauð-
syn hefur legið til vegagerðarinnar og
er tækilegast að skýra hana sem trú-
arlegs eðlis.
Furðu gegnir hversu verzlun virðist
hafa verið umfangsmikil. Með stórum
eintrjánungum, búnum árum og seglum
héldu Mayar uppi umferðahöndlun á
vatnaleiðum. Kakóbaunir, skeljar og
fjaðrir voru gjaldmiðlar.
Ekki getur um kaupfélög, en líkur
benda til að samvinnuhugsjónin hafi
þekkzt meðal Maya. Vinnuflokkar með
samvinnusniði virðast hafa gengið
bæja á milli yfir uppskerutímann.
c
kJ kyndilega, a hatindi fornríkis-
ins, gerist undrið. íbúarnir flytjast bú-
ferlum og skilja að baki byggingar og
mannvirki. Spurningamerki er sett við
lok fyrsta kafla hinnar merku menn-
ingar, líkt og Krítarmenningarinnar
hundruðum árum áður. Iðjagrænn hita
beltisgróðurinn umlykur brátt hin
fornu vé
Er fornleifafræðingar 19. og 20. ald-
ar sviptu hulunni frá þessum gleymdu
menjum mynduðust ýmsar kenningar,
um orsakir til þjóðflutninganna. Gizkað
er á eldsumbrot, farsóttir, styrjaldir og
uppskerubrest. Síðast nefndu kenning-
una telja flestir fræðimenn nú trú-
verðugasta.
Ofræktun jarðar er talin hafa vald-
ið uppskerubresti og langvinnri land-
búnaðarkreppu. Hörmulegar afleiðing-
ar ofræktunar eru Ameríkumönnum
enn í fersku minni. Ekki er lengra
liðið en þrír áratugir, síðan hundruðir
þúsunda bænda flosnuðu upp frá mið-
ríkjum Bandaríkjanna og héldu vestur
á bóginn. Áhrif slíkrar kreppu í ríg-
skorðuðu akuryrkjuþjóðfélagi Mayanna
er því auðvelt að gera sér í hugar-
lund.
En hvað sem orsökunum líður, May-
ar taka sér nú búsetu á norðursléttum
Yucatanskaga, sem gengur út í Mexícó-
flóann. Skeið nýríkisins hefst. Borgar-
stæðin eru nú valin umhverfis upp-
sprettulindir. Á þessum slóðum eru
þær forsenda frjósemi jarðar. Hér
gæti verið fóigin vísbending um lær-
dóm dregin af fyrri hrakförum?
A sviði lista og vísinda lögðu
Mayarnir áreiðanlega fram sinn varan
legasta skerf. Byggingarlist og högg-
myndir þessara ógæfusömu náttúru-
barna eru mönnum sífellt undrunar og
aðdáunarefni.
Höfuðhofin skara fram úr í bygg-
ingarlistinni. Þau voru aðsetur æðstu
höfðingjanna, og þar fóru helgiathafnir
fram. Hofin voru byggð á píramídum,
sem reistir voru úr snilldarlega lögð-
um steinhiíimm. Algengasta byggingar-
efnið var kalksteinn.
Voldug þrep liggja eftir píramídun-
um, að utanverðu, til helgidómanna.
Táknræn fyrir fjarlægðina til bláma
himinsins og goðmagnanna er hann hýs
ir. Þeirra goðmagna, sem akuryrkju-
þjóðin átti svo óumræðilega mikið und
ir. Píramídarnir skiptast í margar hæð
ir, fagurlega skreyttir úthöggnum súl-
um, fíngerðum stigum og súlnagöng-
um.
í hofunum, sem eru einnar hæða
hús blasir við óhóflegt litaskraut, skær
rautt, blátt og grænt. Salir eru óra-
langir en mjóir. Ölturu, styttur og
helgitöflur bera vitni um aðdáanlegt
listfengi í stíl og handbragði.
Skálínur eru einkenni Maya stíls-
ins. Höggmyndalist hrakaði í nýríkinu
sem sjálfstæðri listgrein, en geometrisk
skreytingarlist vann á. Viðfangs-
efni geta trauðla talizt margbreyti-
leg, goð í dýralíki og attribut
þeirra, mannsmyndir með andlit hulin
grímum, jagúarar og flugdrekar.
llið dularfulla Mayaletur
T rúarbrögð og vísindi Mayanna
eru greinar af sama meið. Þau miða
fyrst og fremst að ábatasamri upp-
skeru. Akurinn er jarðvegur þeirra.
Æðstur Maya goða var Itzamna
himnafaðir, guð ljóss og speki. Staða
hans svipar til Seifs í grísku goða-
fræðinni. Chac regnguðinn fjórhöfð-
aði var af ærinni ástæðu vinsæll til
áheita.
Goðið Kukulcan, flugdreki, var í
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. júni 1968