Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1968, Blaðsíða 7

blóði voru þó ævinlega snar þáttur í
trúarlífinu. Fórnuðu Mayar þá gjarnan
dýrum og fuglum á ölturum sínum.
Með vaxandi áhrifum frá Mexico
færðust mannfórnir þó æ meir í auk-
ana. Að lokum hafði óhugnaðurinn
náð svipaðri útbreiðslu og hjá Azt-
ekum. Einkum þótti vænlegt til ár-
angurs að fórna fyrirmönnum úr ó-
vinaliði.
Við sérstök tækifæri var regn-
guðinum fórnað aðalbornum meyjum.
Skrýddar blómum og eðalsteinum var
þeim varpað ofan í hyldjúpar lindir.
Þannig skyldu þær sameinast brúð-
guma sínum Chac.
Öll fórnarlömb hugðu Mayar ódauðleg.
Mönnum, sem sjálfsmorð frömdu voru
ir þrælahaldarar fengu síðar meir að
finna smjörþefinn af þessari trú. í
staðinn fyrir að bíða paradísarvistar,
eins og heiðarlegum þegnum keisarans
sæmdi, frömdu Maya þrælar sjálfs-
morð í þúsunda tali. Heiðinn ódauð-
leiki þótti þeim sýnu betri en keisar-
ans þjónusta. Flutningur lífsseigari
manna og arðbærari frá Afríku stóð
m.a. í sambandi við þessi sjálfsmorð.
T
rúarbrögðin voru aflgjafi Maya
listarinnar, sama gilti um vísindaiðk-
anirnar. Hlutverk prestanna var að
túlka vilja og þarfir goðanna, ekki
eldur borinn að í guðs nafni og keis-
ara.
M
ayaletrið hefur um langan aldur
verið mikill höfuðverkur fræðimanna.
Margir málfræðingar hafa eytt æfinni
til rannsókna á því, en höfðu sjaldnast
erindi sem erfiði.
Þannig var málum háttað, þegar tveir
sovézkir vísindamenn ókváðu að sanna
ágæti stærðfræðinnar við sögulegar
og málfræðilegar rannsóknir. Til sam-
starfs var boðið ungum sagnfræð-
ingi, og létu félagarnir síðan til skarar
skríða við Maya letrið, með hjálp raf-
magnsheila.
Fyrsta skrefið var að mata heilann
á tveimur bókum. Þær voru ritaðar
með latnesku stafrófi, taldar beinar
þýðingar á glötuðum Maya handritum,
og höfðu verið varðveittar af kristni-
boðum.
Bækurnar töldu um hundrað þúsund
orð. Heilinn stokkaði nú upp orðin og
mynduðu 20% af textanum. Ergo: Tákn
in, sem oftast komu fyrir í upphaflegum
handritum þýddu slíkt hið sama.
Nú komu að góðum notum nokkrar
setningar, sem merkum sovézkum
fræðimanni hafði tekizt að ráða fá-
einum árum áður. Þær þáði rafmagns
heilinn með beztu lyst. Vísindamenn-
irnir biðu því næst úrlausnarinnar með
öndina í hálsinum. Skyndilega, eins og
Uppdráttur af Mayahofum
miklum metum, þegar Spánverjar héldu
innreið sína í landið. Goðið á sér ein-
kennilega sögu meðal Maya. Það er
ættað frá landi Azteka og hét þar
Quetzacoatl. Til Maya er goðið að
líkindum þannig komið.
Atzeka höfðingi af háum stigum hef-
ur verið tekinn herfangi og er fluttur
til Maya borgar á Yucatan. Þar skal
honum fórnað. Hann fær einhvern
veginn umflúið örlög sín og er gerðu
að leiðtoga borgarinnar. Undir forystu
hans kemst á ríkjasamband þriggja
borga á Yucatan, hið eina í sögu Maya.
Sambandið verður mjög öflugt, og til
heiðurs leiðtoga sínum er Azteka goðið
tekið í helgitölu og skýrt í höfuðið á
honum: Kukulcan.
Ah Puch hét ógnþrunginn og skelfi-
legur guð dauðans og hins illa. Puch
er í líki beinagrindar, með glamrandi
hringlu sér um hásl. Hafa Mayar reikn-
að með, að illþyrmislega marraði í
kölska þessum, þá er hann sótti sína.
Jafnframt sláttumanns hlutverkinu,
var Puch leiðtogi ára myrkursins í bar-
áttunni gegn öflum ljóssins. Frjósemi
var illvætti þessu eitur í beinum.
Fylginautar hans voru geyjandi rakk-
ar, uglur og ámóta illþýði.
Mannblót, sem mjög tíðkuðust meðal
Azteka, voru löngum fremur fátíð í
trúarathöfnum Maya. Hreinsifórnir með
sízt með tilliti til uppskerunnr. Vilja
sinn og þarfir tjáðu guðirnir í gangi
himintunglanna. Til að fylgjast með
þeim þurfti stjörnuathuganir, stærð-
fræði og letur til skrásetningar.
Svo samvizkusamlega unnu Maya
prestar guðum sínum til dýrðar að
þeir gerðu pápisku tímatali spönsku
yfirdrottnaranna skömm til. Nákvæmn
in var slík að skeikaði aðeins 11/100
úr degi miðað við 206 ár. Til hag-
ræðingar við svimandi háar tölur í
útreikningunum grundvölluðu prestarn
ir talnakerfið á 20 í stað 10.
í Maya letrinu eru 340 tákn, myndir
dýra og goða. Hreint myndletur er
það þó ekki, heldur stig milli þess
og nútíma leturs. Aðeins þrjú upp-
runaleg Maya handrit eru varðveitt,
öll á evrópskum söfnum.
Þegar Spánverjar höfðu lagt undir
sig Maya veldið, fundu þeir aragrúa
handrita úr trjáberki árituð myrkum
táknum. Prelátar sem fylgdu Con-
quistadorunum á landvinningunum,
töldu þessi rammheiðnu handrit standa
stofnun guðsríkis meðal Maya alvar-
lega fyrir þrifum. Fjandinn sjálfur og
allir hans árar hefðu trúlega tekið sér
bólfestu í þessum skræðum aftan úr
grárri fyrnsku. Það varð því að ráði,
að handritunum var safnað í kesti á
meiri háttar torgum nýlendunnar og
bergmál frá örófi aldanna, tilkynnti
sovézki rafmagnsheilinn: „Kavil maís-
guð brennir ker úr hvítum leir“. Starf
þremenningana hafði borið ríkulegan
ávöxt og í ljós kom, að efni hand-
ritanna var einvörðungu tímatalsfræði
og trúarlegt.
Árið 1511. Nýi heimurinn er
fundinn. Veður fara að gerast válynd.
Spænskt skip brotnar undan Yucatan,
tveir komast af og eru hnepptir í
ánauð.
Átta árum síðar. Maya menningin
hefur lifað sitt fegursta. Innanlands-
styrjöld geisar. Drepsóttir, hallæri og
hvirfilvindar þjaka Maya. Borgirnar
eru margar yfirgefnar og ríkin leyst
upp. Leiðangur Hernando Cortés legg-
ur í haf frá Kúbu. Skapadægur Maya
er runnið upp, og þeir verða Cortés og
mönnum hans auðveld bráð.
Þrælahald og ómælanlegar hörm-
ungar verða hlutskipti þjóðarinnar, sem
áður leysti gátur tilverunnar og reisti
háar hallir. í dag telja þeir 350 þúsund
manns, flestir í mexikanska fylkinu
Yucatan. Röskum fjórum öldum eftir
að „siðmenningin" hélt þangað innreið
sína er loks að birta á ný í lífi Maya.
Þeir hafa gerzt hluti mexikönsku
þjóðarinnar, njóta mannréttinda, lifa í
friði— og þótt ótrúlegt megi virðast,
sáttir við guð og menn.
HÚSIN í BÆNUM
Framhald af bls. 2
til að skapa, Kosningar, Skólabræður,
Við Laugaveginn, Jerúsalemsdóttir, Við
Miðjarðarhafið, þegar ég praktiseraði.
í þessari bók er skáld hinnar Fögru
veraldar enn á ferð um bæinn sinn að
benda á nýja fegurð eða rifja upp
gömul kynni tengd bænum. En skáld-
ið hefur líka ferðast til annarra landa,
og yrkir um ferðir sínar mörg af hug-
stæðustu ljóðum sínum, og þau eru
ekki ferðaljóð í venjulegum skilningi,
heldur taka til meðferðar vandamál
mannlegs lífs bæði af hreinskilni og
djúpsæi eins og Tómasi er tamt.
Ætti ég aftur á móti að benda á
Ijóð úr sömu bók, þar sem skáldið er
takmarkaðra, snýr sér umsvifalaust að
myndinni, myndi ég nefna Blómljóð:
Eg er blómið, sem óx úr mold þinni,
jörð,
hið unga blóm, sem sólskinið tók sér
í jang.
Ég dreifði minni gleði um þinn
víðavang,
ó, veröld, sem áttir hjarta míns
þakkargjörð.
Og eg er blómið, sem eldist og deyr í
haust
og enginn man lengur nœst þegar
sólin skín.
Og þessvegna horfi ég hryggur á
blöðin mín,
sem eg hélt í vor að blómguðust
endalaust.
Og öll þau blóm, sem ég kinkaði kolli
til,
þeim kolli, sem jafnan var utan við
sig af þrá,
blómhjörtun góð, sem ég heyrði við
hlið mína slá
og hófust úr sömu mold upp i dagsins
yl —
þau deyja líka, svo undarlegt sem það
er,
og innan stundar verða þau samferða
mér.
Segja má, að þetta ljóð sé í ætt við
„innhverfu“ Ijóðin úr Fögru veröld,
sem ég hef gert að umræðuefni hér að
framan; þótt mynd þess sé skýr, er það
táknrænt, óður um fallvaltleik:
þau deyja lika, svo undarlegt sem það
er,
og innan stundar verða þau samferða
mér.
Þessi ljóð eiga sér einnig hliðstæður
í síðustu bók Tómasar Guðmundssonar,
Fljótinu helga, sem prentuð var 1950.
Ég hef þá einkum í huga Morgunljóð
úr brekku, og Við ströndina. Morgun-
Ijóð úr brekku, er búið hinu létta
hljóði lindarinnar, sem leikur sér „við
að skoppa og hoppa niður kletta", og
hlustar þsgar degi hallar „skelfd í gilj-
um á hafið“, sem kallar hana. I Við
ströndina, „kalla gamlir klettar á öldu-
rótið“, minningar vakna um „eitt gullið
kvöld fyrir mörgum árum“; en þótt
tunglskinið hafi eitt sinn lokkað „ást-
fangin hjörtu“, hefur reynslan kennt
það, sem felst í þessum gullvægu hend-
ingum:
Við eigum ei framar sjálf annað
sameiginlega
en sævardjúpið, sem skilur á millum
okfcar.
Kristján Karlsson, kemst þannig að
orði um þessa tegund mótsagnar í skáld
skap Tómasar: „Hún felur skki eingöngu
í sér mótsögn við eitthvað, sem er utan
við kvæðið, einhverja viðtekna hug-
mynd, heldur er hún einnig mótsögn
í sjálfri sér.“
22. júná 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7