Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.1968, Blaðsíða 13

SMÁSAGAN
Framhald af bls. 5.
Sefbrúskarnir bærðust ekki:
Það var engin gola til að gæla
við þá og rennsli vatnsins
heyrðist varla.
Öðru hvoru kom einhver
hreyfing á yfirborðið, og ljós
ir hringir komu í ljós, eins og
lýsandi gárur sem stækkuðu
og stækkuðu.
Þegar við komum til kof-
ans, þar sem við ætluðum
að liggja í leyni, lét mað-
urinn minn mig ganga inn á
undan sér: svo fór hann að
hlaða byssuna sína, og þurra-
marrið í púðrinu hafði undar-
leg áhrif á mig. Hann sá að
ég var farinn að skjálfa og
spurði:
„Ertu kannski búin að fá nóg?
Sé svo, farðu þá aftur heim.“
„Nel, alls ekki. Ég kom ekki
hingað til þess að snúa við án
þess að hafa hafzt nokkuð að.
Þú ert eitthvað svo undarlegur
í kvöld“.
Þá sagði hann lágum rómi.
„Eins og þér sýnist". Og við
biðum þarna án þess að hreyfa
okkur. Eftir um það bil hálf-
tíma, þegar ekkert hafði rofið
hina þjakandi kyrrð þessarar
björtu haustnætur, sagði ég í
hálfum hljóðum:
„Ertu alveg viss um að hann
fari hérna fram hjá?“
Hervé kipptist við eins og ég
hefði bitið hann, og hvislaði
inn í eyrað á mér:
„Gerðu þér engar grillur út
af því! Ég er alveg viss.“
Og aftur varð allt hljótt.
Ég held að ég hafi verið far-
in að hálfdotta þegar maðurinn
minn hnippti í mig og hvíslaði
ofur lágt:
„Sérðu hann þarna undir
trjánum?“
Ég fór að rýna, en sá ekki
neitt. Með hægð dró Hervé nú
upp gikkinn á byssunni sinni,
og á meðan hann var að því
hafði hann ekki augun af mér.
Sjálf var ég tilbúin að hleypa
af, en þá birtist allt í einu,
um þrjátíu skrefum fyrir fram
an okkur, maður í tunglskin-
inu, og virtist hann vera að
flýta sér mikið, eins og hann
væri á flótta.
Ég var svo forviða að ég rak
upp hátt vein, en áður en ég
gæti snúið mér við, brá blossa
fyrir augu mér og ég heyrði
að maðurinn hneig niður eins og
skotinn úlfur. Ég rak upp ægi-
legt öskur, skelfingu lostin,
eins og ég væri að verða brjál
uð. Síðan var gripið æðislega
um kverkar mér — það var
Hervé. Mér var fleygt á jörð-
ina og svo var ég borin burt.
Hervé hljóp með mig í fanginu
þangað sem líkið lá á grasinu,
og hann kastaði mér svo hrana
lega ofan á það eins og hann
ætlaði að mola á mér höfuðið.
Ég hélt að dagar mínir væru
taldir því að hann myndi drepa
mig. Hann var líka kominn með
hælinn upp að enninu á mér,
þegar þrifið var í hann og hann
sleginn niður, áður en mer væri
Ijóst hvað gerzt hafði. Ég stóð
strax upp, og þá sá ég að þjón
ustustúlkan mín, hún Porkuita
lá klofvegga ofan á honum,
hélt honum eins og villidýr
bráð sinni, og tætti svo hrotta-
lega af honum vanga- og yfir-
varaskeggið að húðflyksurnar
fylgdu með.
Svo reis hún skyndilega á
fætur, eins og nýrri hugsun
hefði allt í einu skotið upp í
hug hennar, og hún kastaði sér
ofan á líkið, vafði dána mann-
inn örmum, kyssti augu hans og
munn, þrýsti vörum sínum milli
vara hans, eins og hún byggist
við að finna þar andardrátt og
hina löngu, löngu ástarkossa.
Maðurinn minn, sem nú fór
að átta sig, starði á mig. Hon-
um var nú orðið ljóst hvað
gerzt hafði og hann féll mér
til fóta og sagði:
„Ó, fyrirgefðu mér, elskan
mín, ég hafði þig grunaða, ög
ég drap elskhuga stúlkunnar.
Það var skógarvörðurinn sem
blekkti mig.“
En ég horfði á hina óvenju-
leg kossa dána mannsins og lif
andi konunnar, og ég hlustaði
á angistarvein hennar og sá
hvernig hún engdist sundur og
saman í syrgjandi ást sinni, og
á því augnabliki varð mér það
ljóst að ég kynni að verða
manninum mínum ótrú.
Halldór P. Dungal þýddi
ATHAFNAMENN
Framhald af bls. 11.
lagður á hana sérstakur móðurmáls-
refsiskattur, sem nemur hvorki meira
né minna en fimmtíu prósent. Ofan á
alla tolla og skatta og annan kostnað
íslenzkrar bókagerðar er svo loks bætt
7 lá % söluskatti, sem mér skilst, að nú
sé verið að reyna að negla enn fastar
á bækur en aðrar vörur, með sérlögum
um söluskatt á bókum.
Það mega Bretar og Norðmenn eiga,
að enda þótt söluskattur sé í þeim lönd
um á neyzluvörum almennt, þá hafa
þeir séð sóma sinn í að fella niðursölu
skatt á bókum. í þeim löndum heyrist
sjaldnar en hér í hástemmdum skálaræð
um minnzt á forna bókmenntafrægð, eða
kalda, kreppta fingur, kreista utan um
fjöðurstaf, skrifandi á skinn við lé-
lega birtu frá fífukveik í grútarlampa,
sem hangir á vegg í hrörlegum torfbæ
sem kominn er að því að hrynja.
Það má endalaust skammast yfir ís-
lenzkri bókagerð og deila um þær bæk
ur sem hér eru gefnar út, ef ekki
gætir vaxandi skilnings valdhafanna á
þörf þessarar fámennu þjóðar fyrir bæk
ur prentaðar á þeirri tungu, sem fólkið
í landinu talar og les og vill ekki glata,
þá kunna að koma þeir tímar að við
þurfum e.t.v. ekki að deila um eða
skammast yfir neinum íslenzkum bókum.
Skinnhandritin og bókastaflarnir geta
þá orðið verkefni sérviturra grúskaxa,
úr öllum tengslum við það fólk sem þá
kann að lifa hér og starfa. Ég vona þó,
að augu manna opnist fyrir þeirri þörf
og nauðsyn, sem íslenzk bókagerð þrátt
fyrir allt er og ég vona að samkeppnis-
aðstaða íslsnzkra útgefanda verði bætt
og litin meiri sanngirni. Þegar allt kem-
ur til alls, lifir enginn á brauði einu
saman og íslenzkar bækur eru ekki lúx
usvara, sem réttlætanlegt er að tolla,
þær eru nauðsynjavara, — e.t.v. einsú
allra nauðsynlegasta, sem hér er fram-
leidd og seld.
. . . CROISET
Framhald af bls. 2.
un, þegar Gerard var fimmtán ára, en
móðir hans lézt af krabbameini, er hann
var tuttugu og sex ára. Hafði hún ein-
kum nærzt á ferskjum eftir að henni
elnaði sóttin, og við dánarbeð hennar
lá eftir á náttborðinu hálfflysjuð
ferskja, er hún skildi við. Eftir þetta
sá Croiset alltaf í huga sér hálfflysjaða
ferskju, ef sjúklingur, sem til hans var
leitað ráða um, var með krabba.
Á árunum 1937-1940 tók að fara mik-
ið orð af Croiset fyrir hlutskyggni
(Psychometri). Sá hann líka ýmsar sýn-
ír, er virtust boða innrás nazista í Hol-
land, en ekki skildi hann fyrst í stað,
hvað á seyði var. Eru ýmsar forspár
hans frá þessum árum skrásettar og
geymdar við sálarrannsóknarstofnunina
í Utrecht-háskóla.
Árið 1936 spurði t.d. kunningi hans að
nafni Van de Berg, sem var aðstoðar-
foringi í Tilburg, og líkað þar heldur
illa lífið, hvenær hann yrði fluttur það-
ar. og hvert hann færi. „Eftir fjögur
ár,“ sagði Croiset, „og þá ferðu til
Utrecht." „Vitleysa,“ sagði Van de Berg.
„Ef þú hefðir sagt Malligen gæti ég
trúað því, vegna þess að ég er í riddara-
liðinu, en Utrecht getur ekki komið til
mála, nema til styrjaldar dragi.“
„Þá verður stríð innan fjögurra ára,
svaraði Croiset, „því að áreiðanlega
verður þú þá fluttur þangað.“
Þetta kom allt á daginn. Árið 1940
var Van de Berg fluttur til Utrecht,
enda voru Niðurlönd þá orðin flækt í
heimsstyrjöldina síðari.
Stríðsárin
Enda þótt skírnarnafn Croisets: Ger-
ard (Geirharður) merki voldugan mann
með spjót, er hann í hjarta sínu frið-
semdarmaður og hefur viðbjóð á stríði.
Eftir að nazistar höfðu hernumið Hol-
land í maí 1940, var Croiset fyrirskipað
að bera merki um það á armlegg sér að
hann væri Gyðingur. Segist hann síður
en svo hafa skammazt sín fyrir að bera
þetta merki, hann hafi verið stoltur af
því. Vegna þess að hann var Gyðingur,
fékk hann heldur ekki að nota reið-
hjól, svo að hann keypti sér hjóla-
skauta, sem hann notaði á götunum. Og
enda þótt honum gæfist kostur á að
leyna ætterni sínu með því að honum
yrðu útveguð fölsuð skilriki, hafnaði
hann því.
Erfiðasti tími á ævi Croisets var ár-
ið 1941. Eitt sinn er hann var staddur
á heimili vinar síns, sem var lyfsali að
nafni Ketelaar, sá hann allt í einu með-
c<l annars í huga sínum mynd af þýzkum
lögregluþjóni í grænum einkennisbún-
íngi. Þóttist hann þá þegar vita, að hann
mundi verða handtekinn af nazistum,
og bað Ketelaar að líta til með konu
sinni og börnum. Ketelaar og fleiri vin-
ir hans ráðlögðu honum að flýja. En
Croiset neitaði því og sagði: „Ég heyri
innri rödd, sem segir: Ekki að flýja af
hólmi! Vertu kyrr í Hollandi og haltu
éfram að vinna verk þitt.“
Tveim vikum seinna kl. 5 að morgni
handtók Gestapo Croiset á heimili hans.
Ásamt mörgum öðrum Hollendingum, að
allega af Gyðingaættum, var hann send-
ur til Þýzkalands. Meðan á ferðinni
stóð, varð hann vitni að svo hrotta-
legri meðferð stormsveitarmanna á
föngunum, að hann hálftrylltist og vildi
verja hendur sínar. En aðrir fangar
hindruðu hann í þessu, og sögðu að
honum væri dauðinn vis, ef hann sýndi
mótspyrnu. Árið 1943 var Croiset
leystur úr fangabúðum Þjóðverja af
einhverjum dularfullum ástæðum og
kom hann þá aftur til Enschede. Hafði
hann skilríki í höndum um það, að
kona hans væri ekki Gyðingaættar og
eihnig höfðu vinir hans útvegað honum
fölsuð bréf um, að móðir hans hefði
ekki verið Gyðingaættar í von um að
nazistar yrðu honum ekki eins þungir
í skauti í framtíðinni.
Enda þótt Croiset tæki ekki beinan
þátt í „neðanjarðarhreyfingunni" hol-
lenzku, hjálpaði hann þó á margvís-
legan hátt með skyggnihæfileikum sín-
um. Eitt sinn er hann gekk fram hjá
húsi nokkru, fékk hann hugboð um
að Gyðingar, sem þar voru faldir, væru
í yfirvofandi hættu. Hann sagði að
Þjóðverjar mundu brátt gera árás á
húsið. Gerði hann kunningjum sínum í
neðanjarðarhreyfingunni viðvart um
þetta, svo að þegar nazistar réðust á
húsið skömmu einna, höfðu Gyðingarn-
ir verið fluttir á öruggari stað. Hinn
17. oktober 1943 var Croiset aftur hand-
tekinn af nazistum, þó ekki fyrir að
vera Gyðingur, heldur var hann sendur
með þúsundum annarra Hollendinga til
að þræla í vinnubúðum Þjóðverja og
varð að þola hina verstu meðferð.
Nokkrum mánuðum seinna var hann þó
aftur látinn laus án nokkurra útskýr-
inga. Eitt sinn er hann var að því
spurður, hver hefðu verið mestu von-
brigði lífs hans, svaraði hann: „Þau,
að mennirnir skyldu geta verið jafn-
miklar skepnur og þeir voru á stríðs-
árunum.“
Á stríðsárunum gerðist Croiset mik-
ill vinur Alberts Plesmans, stofnanda
og forseta KLM, Konunglega hollenzka
flugfélagsins, sem er eitt hið elzta flug-
félag í heimi. Sótti Plesman ýmis ráð
til Croiset og viðurkenndi merkilega
hæfileika hans.
Eftir að Þjóðverjar gerðu innrás í
Holland eyðilögðu þeir flugvöllinn í
Amsterdam ásamt 35 hollenzkum flug-
vélum. Var Plesman fyrst settur í fang-
elsi en seinna var honum leyft að búa
í afskekktu húsi í Austur-Hollandi und-
ir eftirliti nazista. Þetta var ekki langt
frá Enschede og gerðist brátt vinátta
með þeim Croiset og ræddu þeir meðal
annars um nauðsyn þess, að stofna sam
tök Sameinuðu þjóðanna, eftir að Þjóð-
verjar og Japanir væru sigraðir.
Dag nokkurn snemma árs 1944 kom
Croiset til Plesmans dapur í bragði og
sagði honum að sér þætti fyrir að þurfa
að segja honum það, en sér hefði vitr-
azt rétt áður, að sonur hans hefði ver-
ið skotinn niður rétt við landamæri
Belgíu og Frakklands og hefði látið líf-
ið. Að vonum varð Plesman mikið um
þetta og sagði: „Kannske þú hafir nú
rangt fyrir þér í þetta skipti, Croiset?“
En þetta reyndist rétt. Fyrst nokkrum
mánuðum seinna kom staðfesting á
þessu og tilkynning um dauða Jan
Plesmans, eins og Croiset hafði sagt.
Fimm árum síðar, þegar Plesman hafði
endurreist KLM bar aðra sýn fyrir
hugskotssjónir Croisets. Þetta var 21.
júní 1949. Hann sagði áhyggjufullur:
„Ég sé hræðilega sýn, og hef sterka
tilfinningu fyrir því, að annar sonur
Plesmans muni bráðlega farast í flug-
slysi.
Dr. Tenhaeff, sem hann mælti þessi
orð við, skráði strax ummæli hans, en
hafði vitanlega ekki orð á þeim. En
tveim dögum seinna fórst flugvél hjá
Bari í Ítalíu þar sem Hans Plesman
var flugstjóri og komst enginn lífs af.
Hafði Albert Plesman þá misst tvo
sonu sína í flugslysum og Croiset séð
hvort tveggja slysið fyrir.
Mestum straumhvörfum í lífi Croisets
olli þó atburður sem gerðist í desem-
bermánuði árið 1945, þegar hann af for-
vitni hlustaði á fyrirlestur sem dr. Ten-
haeff flutti í skólahúsi einu í Enschede.
Fannst honum þá, að nú fyrst hefði líf
sitt öðlazt mark og mið og vissi, að
þeim væri ætlað að starfa saman. Hon-
um fannst sem hann hefði alltaf beðið
eftir þessari stund. Hingað til hefði líf
hans verið þýðingarlaust. Nú var hann
einráðinn í að láta rannsaka hæfileika
sina, vísindunum til ávinnings og skiln-
ingsauka á hugskynjunum.
Dr. Tenhaeff hafði að vísu heyrt get-
ið um Croiset, en aldrei fyrr séð hann.
Eftir fyrirlesturinn kom hann til Ten-
haeffs, sagði honum ýmislegt af ófreski-
gáfu sinni og bauðst til að láta rann-
saka sig. Snemma á árinu 1946 gekkst
hann undir ýmis próf og tilraunir, og
varð Tenhaeff brátt ljóst, að meiri hæfi-
leika á þessu sviði hafði hann hvergi
fundið.
Croiset var fús til allrar samvinnu
og þótti sæmd að því að láta rannsaka
hæfileika sína við þessa kunnu sálfræði-
stofnun. Fyrir tilmæli dr. Tenhaeffs
fluttist Croiset til Utrecht 1957, þar
sem fjöldamargar tilraunir voru gerðar
með hann við háskólann og árangur
þeirra skráður og gerprófaður. Telur
prófessorinn, að Croiset sé einn mesti
undramaður sem hann hafi nokkru
sinni rannsakað, því að enda þótt hon-
um bregðist stöku sinnum bogalistin,
emkum ef hann er þreyttur, séu þó minni
sveiflur á áreiðanleik hugskynjana hans
en hann hafi átt að venjast um nokkra
sambærilega menn aðra. Geysimikið efni
og stórmerkilegt liggur fyrir hjá sál-
fræðistofnun háskólans um hugskynj-
anir Croisets, sem vakið hefur undrun
um allan heim.
Þó að þessir tveir menn séu óskap-
líkir og stundum hafi kastazt í kekki
með þeim, mun árangurinn af samvinnu
þeirra verða þessum vísindum ómetan-
legur um langan aldur.
30. júní 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13