Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.1968, Blaðsíða 7

HINN NÝI
JAMES BOND
Kingsley Amis
(Robert Markham) lýsir endurholguninni
fram, þó að meS fáum strikum sé telkn-
að. Heusler leggur áherzlu á, ef til vill
of mikla, að þessu kvæði séu aldrei
að efni til kaflar úr stærri heild, heldur
sé hvert þeirra fyrir sig sjálfstætt. En
vera má, að Hausler, sem var að berj-
ast við skoðanir fyrri manna, sem víst
þurftu leiðréttinga við, hafi freistazt til
að einfalda þetta mál meira en skyldi.
Sagnljóðabálkurinn er langt kvæði,
en þó þarf það ekki að spanna yfir
langt tímaskeið eða söguskeið, og hreint
ekkert frekar lengra skeið en stutta frá
sagnarkvæðið. Lengdin stafar af ná-
kvæmni, hægri frásögn margra atriða,
smárra og stórra, við fjölgun söguper-
sóna og stundum við útúrdúra í frá-
sögn. Það verður því ekki, að skoðun
Heuslers, til við samtengingu margra
siuttra kvæða, a + b+c + d . . . ., heldur
við ummyndun, aukningu allrar frá-
sagnarinnar. Ef tvö kvæði eru saman
tengd, eru þau fléttuð saman í þá heild
sem verða má. En vitanlega getur skáld
ið gert útdrátt úr eldri kvæðum, eins
og í Bellerofontesþættinum í Ilíonskviðu
Árið 1921 ritaði Heusler bókina „Nib
elungensage und Nibelungenlied", þar
sem hann reyndi að rekja vandlega feril
þessarar hetjusögu í kveðskap frá stutt-
um kvæðum til sagnljóðabálks. Bók sú
er harla töfrandi, ef til vill má líka segja
lokkandi, því vitum vér í raun og veru
allt sem í henni stendur? En hvað um
það, tilraunin verðskuldaði að vera
gerð.
Árið 1919 skrifaði Heusler ritgerð
,.Nibelungenlied und die Epenfrage“
þar sem hann gerir hringsjá á rann-
sóknum hetjukvæða ýmissa þjóða. Með
nokkurri angurværð kemst hann að
þeirri niðurstöðu, að sjónarmið vísinda
manna í grískum fræðum séu í flestum
greinum ólík hinna germönsku. Hann
lýkur máli sínu á þessa leið: „En
vissulega skein önnur sól á Jóníu en
Kimmeríu“ Raunar skal ég geta þess,
að í fjölmörgum bókum yngri fræði-
manna í grískum kveðskap er hiklaust
gert ráð fyrir, að langt aftur í fjarska
bak við Hómer hafi gengið stutt kvæði
um fornhetjurnar og frá þeim sé sögu-
efnið komið
Og nú er aftur komið að germönskum
kveðskap. Eins og fyrr var sagt, er
það alkunn staðreynd, að þar voru
fyrst situtt frásagnarkvæði, en þau
breyttust smám saman í sagnljóðabálka.
Þegar þessa er gætt og líka höfð í huga
kvæði Demódokosar, þá virðist það ekki
neitt fjarlægur möguleiki, að í Hómers-
kvæðum sé sams konar þróun, það virð-
ist vera æði álitlegt. Og það virðist
vera mikils virði.
En eitt er að gera sér ljóst, að þetta
munu fræðilega séð vel hugsanlegt, hitt
er annað mál, hvort germönsku kvæðin
geti gefið oss heimildir Hómers. Því
miður er svarið við því neikvætt.
Ef eddukvæðin væru glötuð, er aug-
ljóst, að vitneskja vor um heimildir
Niflungakvæðis yrði mjög slitrótt. Og
þar sem ekki eru varðveitt nein stutt
frásagnarkvæði, sem verið geti fulltrú-
ar heimilda Hómers, er vonlaust að
dreyma um verulega vitneskju um þau.
Nú mætti þykja sem germanskur kveð
skapur hefði veitt minni vitneskju um
heimildir Hómers, en við var búizt. En
gleymym því þó ekki, að nokkuð er
vita# um þróun hinna stuttu frásagnar-
kvæða til sagnljóðabálka meðal Germ-
ana, og þó að sú vitneskja geti aldrei
gefið oss aftur heimildir Hómers, þá
þarf hún þó ekki að vera marklaus.
Píún bendir á merkilegan möguleika.
Þá má geta þess, að stundum má sjá
þá hugmynd, að ílionskviða styddist við
einhvern eldri (og sennilega styttri)
sagnljóðabálk um annað efni. Þannig
hefur Dietrich Múlder (Die Ilias und
ihre quellen 1909) haldið því fram, að
Hómer hafi sótt efni í gamalt kvæði um
Þebustríð, annað um Meleagros o.s.frv.
Aftur á rnóti hefur W. Schadewaldt
haldið því fram, að í Ilíonskviðu sé
nötað gamalt og nú glatað kvæði Aeth-
Framh.'á bls. 9
Hvers vegna? Hvað getur fengið rit-
höfund, sem notið hefur umtalsverðra
vinsælda á sínu eigin sviði — það er
að segja meira eða minna venjulegu
skáldsagnaformi — til að taka undir sig
heljarstökk og hafna á annarri breidd-
arbráðu bókmenntanna, fara í föt dauðs
manns, taka sér fyrir hendur, að halda
áfram sögunni af hinum dáða og fyrir-
litna James Bond?
Svar við því hlýtur að hafa verið tek-
ið að myndast á mörgum vörum, áður
en augu eigenda þeirra voru búin að
ljúka við lestur fyrstu setningarinnar.
Peningar, og nöldur um að ég hafi lagt
árar í bát og gefizt upp fyrir freist-
ingunum. Jæja, jú, ég býst reyndar við
að græða heilmikið af peningum á þessu
ævintýri, og það er mér ljúft. En flest-
ir, sem að nokkru ráði hafa fengizt við
að skrifa, munu sennilega vera á sama
máli og ég um að það að skrif aðeins
fyrir peninga um langt skeið (eins og
næstum öll okkar, að mér meðtöldum,
hafa þurft að gera, einhverntíma á æv-
inni), er einstaklega andstyggileg og
sársaukafull vinna, sem í rauninni er
ekki þess virði að leggja á sig. Og ég
hlusta aðeins á tal um uppgjöf hjá þeim,
sem raunverulega hafa verið leiddir í
freistni, þ.e.a.s. hefur verið boðið fé, ef
þeir vilji gera eitthvað annað en þeir
gera, — og staðizt mátið. Það held ég
að sé ekki fjölmennur hópur.
Hvað annað en peningar? Ein ástæð-
an, sem í fyrstu var smávægileg, en
hefur vaxið og orðið að einni helztu
forsendu minni, er tilhugsunin um það
hve reiðir hópar vinstri sinnaðra gáfna-
ljósa munu verða mér. Margir þeirra,
sem saka munu mig um að hafa gert
þetta fyrir peninga, munu einnig í hug-
arblindni sinni ákæra mig fyrir að hafa
ekki gert það vegna peninganna, held-
ur af því að ég hafi fallið kylliflatur
fyrir hugmyndafræði Flemings og
Bonds, eins og sannaðist, þegar ég lýsti
yfir stuðningi mínum við andspyrnu lýð
ræðissinnaðra ríkja gegn landvinninga-
stríði kommúnista í Suðaustur-Asíu.
Einhver kann að telja að þetta sé ekki
nóg til að gefa ljósa mynd af hug-
myndafræðilegu ástandi mínu, en slíkir
sleggjudómar virðast vera höfuðein-
kenni vinstri-spekinga, þegar þeir láta í
ljós álit sitt á mönnum, sem hika hið
minnsta við að kyngja í einum bita
stefnumálum rússneskra hemsvalda-
sinna.
Eftir því sem ég veit bezt, vill svo
lítið undarlega til að fyrstu ættarbönd
James Bonds og stefnu Ameríkumanna
í Asíu voru hnýtt af greinarhöfundi í
Komsomolskaya Pravda, unglingablað-
inu í Moskvu. Af frásögn Ronalds Hing-
leys um málið fyrir nokkrum árum, virð
ist svo sem manninum hafi í grein sinni
ekki verið ljóst að Bond vær ekki
raunveruleg mannleg vera, og það var
einnig heldur ógreinilegt, hvernig hann
(Bond) hafði getað liðsinnt Ameríku-
mönnum svo mjög í Víetnam, en hann
var áreiðanlega flæktur í málið, og gegn
honum varð að berjast með oddi og
egg.
Næstu tengsl Bonds og Víetnam, sem
mér er kunnugt um, komu fram í bréfi
eftir Graham Greene til blaðsins New
Statesman. Það er einnig mjög lítið und-
arlegt. Blaðamaður við sama tímarit,
sennilega haldinn sömu hugmynd, sagði
fyrir fáum mánuðum: „Bond er afar ó-
skemmtilegur: það (sic) er alveg í anda
Kingsley Amis.“ Það er auðvitað satt
að Bond er eins og ég hlynntur Vest-
urlöndum, meira að segja hlynntur Bret-
um, yfirleitt hlynntur Bandaríkjamönn-
um, og þetta er mörgu fólki hreinasta
guðlast. Höfundur njósnaskáldsagna fyr
ir gáfnaljós eru Deighton og le Carré,
sem stundum eru svo óljósir aflestrar
að manni liggur við að leiðast, en láta
það að minnsta kosti ekki henda sig að
halda því fram að annar aðilinn sé hin-
um betri.
„Óskemmtilegheit“ Bonds eiga skilið
nánari athugun. Hinn undarlegi stund-
argrunur, sem maður finnur öðru
hverju til, að gagnrýnendur hafi ein-
hvernveginn fengið allt aðra útgáfu af
bókinni en þá, sem maður hefur verið
að lesa, — hefur gert eins harða hríð
að huga mínum og í sambandi við Flem-
ing og gagnrýnendur hans. Bond verð-
ur í meðförum þeirra hræðilegt „snobb“,
hinna veikbyggðu og hjálparlausu.
Þetta eru höfuðákærurnar. Þótt þið
munuð sennilega ekki trúa mér, verð ég
þó að segja ykkur, að engin þeirra á
sér hina minnstu stoð í bókum Flem-
ings.
Hvergi í skáldsögunum 12 eða styttri
sögunum 8 má finna einn stafkrók, sem
misskilja mætti á þann hátt, að Bond
eða höfundur hans felli dóm yfir per-
sónu vegna félagslegrar stöðu hennar.
Við heyrum heilmikið um hóglífi og í-
burð, en það er allt annað mál, í versta
falli meinlaust smekkleysi. Kvennafar
nægir í sjálfu sér ekki eitt til að stimpla
mann sem ófreskju, en kannski er Bond
of kræfur, kannski vefur hann net dag-
drauma til huggunar höfundi og lesend-
um í kvenmannsleysi þeirra. Ég gæti
reyndar ekki séð neitt, sem mælti á
móti því að Bond hegðaði sér þannig,
ef þáð væri satt, en það er það ekki.
Meðaltal Bonds, ein stúlka í ferð, er
ekkert óvenjulegt fyrir myndarlegan, ó-
kynvilltan piparsvein, og kyngeta hans
mundi ekki einu sinni komast á blað hjá
Kinsey. Satt er það að allar stúlkurn-
ar eru föngulegar og verjast ekki með
kjafti og klóm gegn ástleitni Bonds.
Þetta kann að valda óvinsældum hans
hjá þeim gagnrýnendum, sem eiga jafn-
vel í verstu brösum með að fleka mjög
ófríðar stúlkur.
Hins vegar, þrátt fyrir það sem sagt
er og skrifað, sést við lestur bóka Flem-
ings, að Bond er blíður og tillitssamur
við vinkonur sínar. Og hann er aldrei
óeðlilega grimmur við óvini sína, þótt
hann hafi þann leiða vana — sem mörg-
um virðist þyrnir í auga — að verjast,
þegar fólk reynir að drepa hann.
(Þarna er hugsanleg samlíking við Víet
nam, þ.e.a.s. vegna þess lögmáls, að þeir
geti beitt ofbeldi en okkar menn megi
það ekki). En það er ekki hægt að ætl-
ast til þess af nokkurri sanngirni, að
maður í starfsgrein Bonds bregði sér í
líki friðardúfu, þegar hann stendur aug-
liti til auglitis við trylltan Kóreumann
með stálhnefa, eða kvennjósnara frá
KGB með eiturnálar fram úr tánum á
skóm sínum.
Nú er nóg komið af því neikvæða.
Ég tel það mikinn heiður að feta í fót-
spor Ians Flemings. Frá upphafi ferils
síns náði hann meistaralegum tökum á
hröðum atburðum og lýsingum, og þeirri
list að vefa þetta tvennt saman. Verk
hans sameina ákafan áhuga á ytra borði
veraldar nútímans — vélum hennar og
þægindum, í víðustu merkingu beggja
orðanna — við sterka, einfalda tilfinn-
ingu fyrir því rómantíska og undarlega,
t'.d. sígaunabúðunum, kastala þrælmenn
isins, garði dauðans, eynni leyndar-
dómsfullu. Flemming hefur tæknivætt
ævintýrið fyrir okkur. Hann hafði lag
á að láta undursamlega hluti koma okk-
ur kunnuglega fyrir sjónir. Hann var
stórkostlegur rithöfundur.
Þetta álit mitt leiðir mig til atlögu
við þá skoðun, að vinsældir njósnara-
skáldsagna byggst á þeirri staðreynd,
að njósnarinn sé höfuðpersóna í vitund
samtímans (eða dulvitund, ef menn vilja
heldur), að hann tákni klípu nútíma-
mannsins o.s.frv. Ég skal fúslega fall-
ast á að hann geri það, en honum hefði
ekki orðið langra lífdaga auðið án
Bonds. Til að taka hliðstætt dæmi, þá
efast ég um það að vinsældir leynilög-
reglusagna, sem hófust í lok síðustu
aldar, hafi komið mjög við viktoríanskri
vitund fólks eða að spæjarinn hafi tákn
að einhverja klípu. Vinsældirnar
byggðust á því að Conan Doyle hafði
fundið upp Sherlock Holmes. Og þegar
maður leiðir hugann að því, þá átti
Welles meiri þátt í að vekja vinsældir
visindaævintýra en nokkur félagsleg
vitund. Þar sem hægt er að finna bók-
menntaíega útskýringu á bókmenntaleg-
um fyrirbærum, þá er ekki rétt að láta
hana sem vind um eyru þjóta.
Conan Doyle og Wells eru að
Framh. á bls. 12
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7
4. ágúst 1968