Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.1968, Page 4
Guðfinnur Þorbjörnsson:
Um stóreldasmíði og fleira úr starfi eldsmiðanna gömlu
ann stingur stálinu í
eldinn.
Hann stendur við aflinn og
blæs.“
Svo kveður Davíð um Höfð-
ingja smiðjunnar.
Fleiri skáld hafa gert þess-
um gegna heiðursmanni, eld-
smiðnum gamla, nokkur skil,
en þó tel ég, að „eldsmiðimir"
eins og þeir voru kallaðir á
máli okkar liggi að mestu leyti
óbættir hjá garði, og þá eink-
um, ef sú staðreynd er höfð í
huga, að þeir eru að mestu
leyti horfnir úr atvinnustétt
þessa lands, því miður og ekki
eru sjáanlegar neinar líkur til
þess að þeir eigi eftir að koma
aftur. Og þá sizt með þeirri
reisn, tiltrú og virðingu, sem
þeir höfðu, allt frá því að jára
öld hófst og 30-35 ár af þess-
ari öld. En þá má segja, að
þeir séu horfnir, þar sem iðn-
væðing og stórvirk tæki hafa
tekið við. En víða, einkum hér,
hefur eldsmíðin að mestu horf-
ið. Að vísu mun einhver vottur
vera eftir í hinum stærri véla-
verkstæðum, en gamli eldsmið
urinn er horfinn og kemur ekki
aftur.
Þessir menn (um stétt var
ekki að ræða, þar sem stéttar-
félög voru þá óþekkt fyrirbæri
og mjög ósennilegt, að þeir
hefðu nokkurn tíma látið ánetj
ast þeim, þótt tækifæri hefðu
verið fyrir hendi) nutu tak-
markalauss trausts samtíðar
sinnar, og enda þótt „líkaminn
hafi sortnað af sóti, var sálin
hrein og djörf“. þeir reiknuðu
sér ekki tímakaup, eftir- og
næturvinnu, orlof né söluskatt.
Þeir gerðu sitt til þess að bjarga
bæta og lagfæra það, sem sam-
tíðin þurfti á að halda á hverj
um tíma, og það var margvís-
legt, og lögðu sitt eigið mat á
þjónustugjald, hvort sem það
var greitt í fiskum og álnum á
landsvísu, dagsverkum eða
hörðum gjaldeyri. Ekki minnist
ég þess að hafa heyrt að þessi
þjónustugjöld hafi orðið fyrir
mikilli gagnrýni, enda trúði
þjóðin þvi, að hann, eldsmiður-
inn, væri hafinn yfir þann
breyzkleika að „snuða" við
skiptavinina, að hann hafi „lært
verk sin að vanda og verða
engum til meins“ og þá jafn-
framt „lært af styrkleika stáls-
ins að standa við öll sin heit.“
Það gjald, sem hann ákvað, var
hæstaréttardómur og verkið
var ósvikið, og mátti treysta
hvoru tveggja.
Enda þótt Davíð hafi gert
dásamlegt kvæði um eldsmið-
inn, sem lifir og varir, meðan
íslenzka er skilin og töluð í
þessu landi, nær hann þó tæp-
lega að lýsa hinum dulmagnaða
valdi, sem þessi sótugi maður
hafði á samtíð sinni, enda svo
ótrúlegt, hvað þessir menn gátu
gert við hin frumstæðustu
vinnuskilyrði, að engin von er
til að nútímamenn leggi trúnað
á þau „kraftaverk", sem þessir
menn framkvæmdu við einhvers
konar „glóð“, hamar og steðja
og þá oftast allt heimatilbúið
við engin skilyrði.
Þetta skildi Davíð og hefur
þess vegna stillt Iýsingu sinni
í hóf fyrir samtið sína, og tókst
prýðilega, sem hans von var.
MLnn, sem fæddir eru um
aldamót, mundi ég telja að
myndu eftir síðustu útvörðum
eldsmiðanna gömlu. Hér er ég
engan veginn að kasta rýrð á
þá menn, sem haldið hafa uppi
síðustu leifnm þessa starfs, góð
ir smiðir, sem hafa borið gæfu
til að standa við aflinn og njóta
þeirrar ánægju að sjá stálið
taka á sig þau form, sem því
er fyrirhugað, en þeir hafg svo
ótalmarga bakhjalla, sem „gamli
eldsmiðurinn" hafði ekki,
að samlíkingin er ekki raunhæf
Þeir hafa orðið að horfa á þá
staðreynd, að eldsmíðin þessi
meginundirstaða allra járnsmiða
hefur dregizt saman í síaukn-
um mæli fyrir tilkomu alls kon
ar tækni, rafsuðu, gassuðu og
gasskurðar o.fl. o.fl, í mörgum
tilfellum af eðlilegum og sjálf-
sögðum ástæðum, en þá einnig
í mörgum tilfellum til mikils
skaða fyrir hina þjóðnauðsyn-
legustu iðngrein fslendinga,
járniðnaðinum, í stað velsmíð-
aðra hluta úr járni eða stáli,
smíðaðra í eldi með nútíma-
tækni, hefur verið horfið að því
í æ ríkara mæli að kaldsmíða
og rafsjóða og þá því miður
oft „fúska“ við þessi verk.
Eins og ég tók fram hér að
framan, tel ég, að gamli eld-
smiðurinn eigi ekki eftir að
koma aftur í þeirri mynd, sem
hann var, en eldsmíðin þarf
vissulega að fá stærra hlutverk
en hún hefur í dag. Og ekki
þykir ástæða til að efast um,
að þeir aðilar, sem leiða járn-
iðnaðinn á hverjum tíma eigi
eftir að sjá það og hætta við
hið kaldhamrða fúsk með gas-
skurði, rafsuðu og smergilslíp-
un.
Þeir, sem hafa kynnzt eld-
smíði eins og hún á að vera,
fá bókstaflega velgju af að sjá
hina ýmsu hluti, sem nú eru
á markaðinum og framleiddir
eru án aðstoðar eldSmíði.
Með þeim hjálpartækjum, sem
nú eru á boðstólum, verður öll
eldsmíði auðveldari og ætti að
verða betri, en hún má ekki
leggjast niður. Við eigum enn-
þá fáeina menn, sem kunna að
móta og yrkja í stálið. Þeir eru
enn þá ekki alveg útdauðir,
en of fáir.
XXann „meitlar og mótar í
stálið
sinn manndóm — sín krafta-
verk“.
Mér finnst, eins og fyrr seg-
ir, að gamli eldsmiðurinn liggi
að mestu óbættur hjá garði,
þrátt fyrir snilldarljóð um hann
og starf hans eftir þjóðskáld
okkar, Davíð, Einar o.fl.
Mér er hins vegar Ijóst, að
þeim er mikill vandi á hönd-
um, sem ætla sér að rita um
hann eftirmæli, svo að því efni
séu gerð viðundandi skil. og
ætla mér ekki að reyna að gera
það. Hins vegar mun ég leitast
við að lýsa að nokkru hans aðal
starfi, eldsmíðinni, en annars
átti hann að kunna á öllu skil.
Gamlar þjóðsögur (skozkar)
segja frá því, að járnsmiður-
inn hafi haft þau sérréttindi að
mega gefa saman brúðhjón við
steðjann. Ekki fara sögur af
þvi, að þau hjónabönd, sem á
þennan hátt voru hnýtt, færu
verr en þau, sem gerð voru eft-
ir öllum „kúnstarinnar reglum“
Þetta sýnir betur en orð fá
lýst þeirri ofurtrú, sem fyldgi
þessum mönnum, sem ortu hug-
myndir sínar i stálið.
Stálsmíði er undirstaða alls
annars iðnaðar í heiminum svo
að það er ekki tilviljun, að þeir
sem hafa náð þjálfun í meðferð
stáls og kunnað að breyta því
í hvers konar tæki til þess að
ekki aðeins vinna það sjálft
heldur einnig til þess að hag-
nýta og vinna allt annað efni,
sem þjóðimar hafa notað til at
vinnuvega sinna, hernaðar og
heimilistækja, hafi notið við-
urkenningar í sínu starfi.
Ég ætla ekki að segja frá
þróun þessarar iðngreinar frá
byrjun jámaldar, en vitað er,
að landnámsmenn Islands
kunnu að búa tilvopn úr mýrar
auða, sem fáir nútímamenn
mundu leika eftir. en aðeins
lýsa eldsmíðinni sumpart eins
og hún hefur komið mér fyrir
sjónir og sumpart af frásögn-
um um hana — segjum síðustu
100 árin.
Um miðja 19. öld eru
engir járnsmiðir í þeirri merk-
ingu, sem við leggjum í það
orð í dag á íslandi. Hins vegar
munu fá bændabýli á landinu
hafa verið svo „aum“, að þau
hafi ekki haft smiðju, þ.e. ein-
hvers konar hlóðir eða glóðar-
hellu, þar sem hægt var að hita
járn og „Iú“ það á steðja eða
Framh. á bls. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. ágúst.