Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.1968, Page 8

FERLE6RI FÓTURINN
Sagnfast og bókfast í sögu hjá Snorra — f. grein
i.
f Ólafs sögu helga hinni sérstöku og
einnig í Heimskringlu segir Snorri mik-
ið frá Hræreki Dagssyni, fylkiskonun.gi
af Heiðmörk, sem er verðugur fulltrúi
hins gamla bændaaðals, trúr smáríki
sínu og feðraarfi í skarpri mótsögn
. við Ólaf helga, stríðsmann einveldis og
kristni. Frásögnin er myrk og margþætt,
. orrustur og uppreisnir, svik og lim-
lestingar, morð og morðtilraunir birtast
hvert af öðru, tillitslaus yfirgangur
Ólafs helga og undirferli og hemju-
laus hefndarþorsti Hræreks koma í ljós
í sveigjanlegum sviðsetningum og fægð-
um tilsvöruim. Þrátt fyrir hreina hdiut-
lægni í framsetningu leynir það sér
ekki, að Snorri fjallar um Hrærek af
samúð. Við getum sagt, að hann dái
hinn sérlundaða, harðlynda og slæga
bændahöfðingja, sem þrátt fyrir dýpstu
niðurlægingu, aldraður, fanginn o.g
blindur, gat sýnzt glaður og spaugsam-
ur og þoldi mjöðinn öðrum betur. Fyrir
mitt leyti á ég einnig erfitt með að
vísa frá mér þeirri hugmynd, að Snorri
noti þess utan persónu Hræreks sem
málpípu fyrir persónulegan boðskap til
samtíma landa sinna. Snorri þekkti af
eigin reynslu þá refskák, sem norskir
höfð’mgjar tefldu með sjálfstæði íslenzka
þjóðveldisins, og hanin gat eins og Hræ-
rekur í einni ræðu sinni haft sínar
ástæður til þess að vara við ofríki og
ofstopa stórkonunga og lofa rétt og
frið í litlum höfðingjadæmum.
II.
Viðfangsefni þessarar rannsóknar á
hinsvegar ekki að vera sláandi og sorg-
legt hlutskipti Hræreks og bakgrunnur
þess í ævisögu Snorra sjálfs. Við skul-
um láta okkur nægja að gaumgæfa að-
komna smásögu í frásögninni um Hræ-
rek, snara og andríka skopsögu, sem
myndar þægilega slökun eftir alla
grimmdina og blóðsúthellingarnar í und-
anfarandi lýsingum. Þegar að þessu at-
riði kemur í sögunni, hefur blindingj-
anum Hrærek, sem haldið er föngnum
af Ólafi helga, einmitt mistekizt ör-
væntingarfull tilraun til þesis að reka
í gegn andskota sinn fyrir altarinu í
Túnsbergskirkju undir hámessu á upp-
stigningardag. Ólafur konungur á nú
í vanda með að losa sig við hinn erfiða
fanga. Hann hikar við að taka hann af
lífi, ekki af góðmennsku eða trúarkredd
um, heldur af ótta við að slíkt athæfi
kasti skugga á hinn glæsilega sigur,
sem hann hafði áður unnið á Hræreki
og vopnabræðrum hans. í þessari tafl-
stöðu skýtur upp íslendingnum Þórami
Nefjólfssyni. Frá honum segir svo í
Heimskringlu, Ólafs sögu helga, kafla
85:
„Maðr er nefndr Þórarinn Nefjólfs-
son. Hann var íslenzkr maðr, hann var
kynjaðr riorðan um Land. Ekki var hann
ættstórr ok allra manna vitrastr ok
orðspakastr. hann var djarfmæltr við
tigna menn. Hann var farmaðr mikill
ok var löngum útanlendis. Þórarinn
var manna ijótastr, ok bar þat mest
- Eftir BO ALMQUIST
frá, hversu iila hann var limaðr. Hann
hafði hendr miklar og ljótar, en fætrn-
ir váru þó mikiu ljótari. Þórarinn var
þá stadr í Túnsbergi, er þessi tíðendi
urðu, er áðr var frá sagt. Hann var
málkunnigr Ólafi konungi. Þórarinn bjó
þá kaupskip, er hann átti, ok ætlaði
til islands um sumarit. Ólafr konungr
hafði Þórarin í boði sínu nokkura daga
ok talaði við hann. Svaf Þóra.rinn í
konungsherbergi. Þat var einn morg-
in snimma, at konungrinn vakði, en aðr-
ir menn sváfu í herberginu. Þá var sól
farin lítt þat, ok var ijóst mjök inni.
Konungr sá, at Þórarinn hafði rétt fót
annan undan klæðum. Hanin sá á fót-
inn um hríð. Þá vöknuðu menn í her-
berginu. Konungr mælti til Þórarins:
„Vakat hefi ek um hríð, ok hefi ek
sét þá sýn, er mér þykkir mikils um
vert, en þat er, mannafótr sá, er ek
hygg, at engi skal hér í kaupstaðmum
ljótari vera“ — ok bað aðra menn
hyggja a't, hvárt svá sýndisk. En allir
er sá, sönnuðu, at svá væri. Þórairinn
fann, hvar til mælt var, ok svarar:
„Fátt er svá einna hluta, at örvænt
sé, at hitti aninan slíkan, ok er þat
líklegast, at hér sé enn svá“. Konungr
mælti: „Heldr vil ek því at fulltingja,
at ei-gi myni fásk jafnljótr fótr, ok svá
þótt ek skyldi veðja um.“ Þá mælti Þór-
arinin: „Búinn em ek at veðja um þat
við yðr, et ek mun finna í kaupstað-
inium ljótari fót.“ Konungr segir: „Þá
skal sá okkarr kjósa bæn af öðrum,
er sannara hefir.“ „Svá skal vera,“ seg-
ir Þórarinn. Hann brá þá undan klæð-
unum öðrum fætinum, ok var sá engum
mun fegri, ok þar var af in mesta táin.
Þá mælti Þórarinn: „Sé hér nú konungr,
annan fót, ok er sjá því ljótari, at
liér er af ein táin, ok á ek veðféit."
Konungr segir: „Er hinn fótrinn því
ófegri, at þar eru fimm tær ferligar á
þeim, en hér eru fjórar, ok á ég at
kjósa bæn at þét.“ Þórarinn segiir: „Dýrt
er dróttins orð, e'ða hverja bæn viltu af
mér þiggja?““
Framhaldið getum við sagt í stut'tu
máli: Konungurinn grípur tækifærið til
þess að losna við hinn vandgeymda
Hrærek o,g neyðir Þórarin í krafti
„vinningsin:s“ til þess að flytja hann
úr Noregi og sjá til þess, að hann kom-
ist í örugga geymslu, annaðhvort á Græn
landi eða á Islandi. Þórarinn leysir
þetta verk af hendi, og Hrærekur af
Heiðmörk eyðir síðustu ævidögum sín-
um í kotinu Kálfskinni á Norðurlandi.
Svo er sagt, að sá einn konungr hvílir
á íslandi, segir Snorri að lokum.
III.
Þessi ismáskemmtilega saga um hræði
lega fætur Þórarins Nefjólfssonar kem-
ur ekki fyrir í neinni eldri heimild
norrænni en Ólafssögu Snorra og yngri
afbrigðin í Tómasskinnu og Flateyjar-
bók fylgja frásögn Snorra frá orði til
orðs og skortir því sjálfstætt heimildar-
gildi. Þar sem svo ekkeirt í frásögn-
inni gefur til kynna ritaða heimild,
getum við til hægðarauka gengið út
frá þeirri tilgátu að Snorri sé höfund-
urinn, þ.e. sá fynsti sem bókfærir frá-
sögnina. Hinsvegar er rik ás'tæða til
þess að efast um að Snorri hafi fund-
ið upp þráðinn í frásögninni. Sögnin
minnir talsvert á þær sagnir, sem í
þjóðsögum ýmissa landa eru bundnar
sérkennilegum persónum, svo sem Sneglu
Halla, Nasreddin, Eulenispiegel og öðr-
um af þeirri tegund. Á hitt er aðlíta
að allar þessar sagnir eru jú í upp-
hafi búnar til af einhverjum orðhögum
og hugmyndaríkum manni og að mögu-
leikinn á að sagan sé þrátt fyrir allt
fyrst skráð af höfundi sínum er að
vísu fyrir hendi. Ef við nú gætum
slegið því föstu, að frásögn Snorra
byggði á munnlegri flökkusögn, þá gæti
frásögn Snorra ef til vill veitt okkur
dýrmæta fræðslu um aldur sögunnar,
elztu gerð, uppruna og dreifingu ásamt
því að þekking okkar á gerðum sagnar-
innar í hinum ýmisu þjóðsögum gæti
einnig hjálpað okkur til þess að draga
út þá þætti, sem skapa persónulega
frásagnartæfcni og list Snorra. En við
frásögnina hangir halarófa af áhuga-
verðum atriðum af þjóðfræða- og sagn-
spekiætt, svo að það gæti verið ómaks-
ins vert að leita eftir upprunianum.
Slík leit á hinu norræna sviði hefur
'til þessa ekki borið neinin árangur.
Við snúum okkur því til vesturs.
IV.
Fyrir nokkrum árum vaikti athygii
mína frásögn frá Fetlar, sögurítoustu
Hjaltlandseyjunni. Sagan er skráð af
Jakobi Jakobsen og er prentuð í safni
hans Shetland og Shetlænderne. Ja-
kob Jakobsen segist hafa hieyrt sögurva
í mörgum gerðum, en hin skráða gerð
er byggð á frásögn öldungs að nafni
Thomas Tait. Frásögnin hefur sérsitakt
g LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. ágúst.