Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.1968, Page 9

gtldi, bæði vegma þess að húm er frá
gömlu norrænu svæði, þar isem norrænt
mál var enn talað á 18. öíd, og enn-
fremur vegna þess að sögnin er „Saga
i Miniatur" svo notuð séu orð Jakobs
Jakobsens. brátt fyrir það, að hún sé
nokkuð löng og geymi atriði, sem ekki
koma beinlínis við rannsókn okkar, ætla
ég að taka hana hér upp:
„Noregskonungur sendi á ári hverju
mann til Hjaltlands að heimta skatt.
f byggðunum voru vissir staðir, þangað
sem bændurnir komu á tilsettum tíma
með skattinn, sem reiddur var af hendi
í sméri og vaðmáli. Bændurnir höfðu
með sér reizlur sínar til að vega smérið,
en skattheimtuimaðurinn hafði ætíð
hjá sér sína eigin neizlu og bar saman
við reiztur bænidanna. Ár nokikiuirt,
þegar skattheimtumaður kóngs kom
að venju til Öri á Fetlar að sækja
skatt Fetlarbænda, Lenti hann í deil-
um við bónda að nafni Joen Tait,
sakaði hann um að greiða allt of lítið
cg nota falska reizlu. Þessu neitaði
Tait og fullyrti, að reizla skattheimtu-
mannsins hlyti að vera röng. Hvert
skætingyrðið rak annað, og deilunni
lauk með því, að Fetlarbóndinn, sem
var uppstökkur maður, lyfti reizlu sínni
og sló útsendara kóngs dauðan niður
með lóðinu. Fyrir afbrot þetta var hon-
um stefnt til Noregs (sumir segja til
Danmerkur) til þess að standa augliti
til auglitis við kónginn. Fetlarbóndinn
gekk fyrir k'óng berfættur með exi í
hendi. Hann var stór maður og sterk-
ur en undarlega vaxinn og voru fæt-
urnir alsettir hnútum. Konungi varð
starsýnt á fætur hans, og er Tait
spurði, hví hann starði þannig, var svar
ið, að aldrei hefði konungur fyrr séð
svo hræðilega fætur. Þá mælti Tait, að
fyrst þetta ylli hneyksli, mætti ráða
bót þar á og í sama bili lyfti hann
exi sinni og hjó hnút af fætinum. Mælti
þá kóngur, að sig undraði ekki að Tait
vægi skattheimtumann hans, fyrst hann
kærði sig svo lítt um hold sitt og blóð.
Raunar hefði hann unnið til óheLgis
sér, en með hliðsjón af dirfsku þeirri,
sem konungur hafði nú orðið vitni að,
skyldi hann gefa honum tækifæri til
þess að bjarga lífinu. f nágrenninu
reikaði um grimmt bjarndýr, mannskætt.
Fangaði hann dýrið og færði það iifandi
fram fyrir kóng, skyldi hann halda
lífi. Tait tók boðinu, hélt til gamallar
konu, sem bjó í skógi nærri aðsetri
bjarnarins, og spurði hana vandiega um
hætti dýrsins. Konan sagði þá við hann
að smér hefði komið honum í þennan
vanda og myndi smér einnig bjarga
lionum frá vandanium. Hann skyldi taka
haldgóð reipi og kirnu af sméri, sem
hann skyidi setja á sóiríkan stað í
skóginum, leggjast síðan í felur og bíða
þess tíma að björninn kæmi að sleikja
smérið. Þegar björninn hefði sleikt smér
ið myndi hann syfja og ieggjast til
hvíldar. Hann skyldi sæta lagi að koma
að dýrinu mieðan það svæfi og biinda það
með reipunum. Tait þakkaði konunni
ráðin og með hjálp þeirra tókst honum
að ná birninum og færa hann lifandi
fram fyrir kóng. En kóngur, sem hafði
haldið sig vera lausan við Tait, skipaði
honum á burt úr Noregi með björninn.
Tait fór heim til Fetlar með bersa og
flutti hann þaðan til lítillar eyjar eða
hólma, Linga að nafni (Yelli-Linga),
sem liggur milli Yell og Fetlar upp við
strönd Yell. Þar segir sagan, að hann
hafi tjóðrað björninn, og kallast staður-
inn þann dag í dag The Bear‘s Bait
(Bjarnarhagi), en nafn þetta þekkja nú
fáir. Á miSjum hólmanum sést einskon-
ar hringur, þar sem grasið ber annan og
safameiri svip en bæði utan hans og
innan. Segir sagan, að þetta stafi af
göngu bjarnarins kringum tjóðurhælinn.
V
Um það efast víst enginn, að frá-
sögnin í sögu Jakobs Jakobsens ber
öll merki smásögu. En að efni til líkist
hún þó enn meir þeirri gerð fornís-
lenzkra sagna, sem kallast þættir. Harð
lyndur og þrár eybóndinn gegnt Noregs
konungi er eitt algengasta mótívið í
þessari tegund bókmennta. Víg á full-
trúa konungs eða fógeta, sem nær alltaf
eru sýndir óréttlátir og óaðlaðandi, er
einnig commune bonum í þáttunum,
einnig lífshættulegar raunir og gifturík
heimferð til ættlandsins að lokum. Fyr-
ir utan þessar almennu líkingar er
einnig hægt að greina nokkra nánari
líkir.gu milli hjaltlenzku sagnarinnar
og einstakra þátta eða lengri sagna.
Ævintýralegar viðureignir við birni og
önnur villidýr koma og fyrir í þáttar-
kenndum inngangi Víga-Glúmssögu (3.
kap.), í 5. kap. Völsungasögu, þar sem
úlfur er ginntur með hunangi, og á
nokkrum fleiri stöðum. Það, að björninn
er fluttur lifandi fyrir konung og síðan
fluttur á skip landa á milli, minnir
mjög á söguna um Auðun og tamda
björninn í Auðunnar þætti vestfirzka.
Hægt væri að fara nánar í saumana
á þessum líkingum, en slík rannsókn
myndi leiða okkur langt frá viðfangs-
efni okkar og á enda heima í sérstakri
ritgerð. Hinsvegar er rétt að taka fram,
að það er mjög bagalegt, að Jakob
Jakobsen skyldi láta sér nægja að end-
ursegja söguna í stað þess að skrá frá-
sögn sögumannsins frá orði til orðs.
Það er og bagalegt, að hann skyldi
að mestu leyti láta undir höfuð leggjast
að skrá þau afbrigði, sem samkvæmt
ha-ns eigin sögn komu fyriir í frásögn-
um annarra sögumanna. Eins og sa-gan
liggur nú fyrir, er hún en-gan veginn
táknrænt dæmi um hjaltlenzkan frás-agn
-arstíl, og líkin-di þau, sem ge-ta hafa
vierið í framsetningu milli sögunnar og
íslenzku þáttanna, hafa orðið til mun-a
óskýrari. Jafnframt er það einnig h-ugs-
anlegt, að viss atriði frásagnarinnar,
sem gefið hefðu eitthvað tiil kynna u;m
upprunann, séu nú óafturkallanl-ega glöt
-uð. Þannig álít ég, að þau sterk-u lík-
indi, sem nú eru milli hjaltlenzk-u sagn-
arin-nar og forníslenzku þáttanna, hafi
verið miklu meiri en frásögn Jakobse-ns
gefur til kynna.
Með tilliti til þessa verðum við að
g-a-umgæfa það mótív í sögunn-i um Tai-t
sem fyrst og fremst vekur áhuga okka-r:
frásögnina um vanskapaða fætur hans.
Tait er lýttur á sama hátt og Þórarinn
Nefjólfsson í lýsingu Snorra, frásögn,
sem formlega fellur inn á svið þáttanina.
í báðum tilfellum sta-rir norskur kon-
ungur á n-akta fætur eybónda og lýsir
því yfir, að hann hafi aldnei séð annað
eins. Nokkur skyldleiki birtist eimnlg
í því, að Tait h-eggur útvöxt af fæti
sínum, en f-ót Þórarins skorti stórutána.
Einnig leggur konungur þrautir bæði
fyrir Tait og Þórarin, — að vísu alls
óskyldar. En þar með er líkingumni lok-
ið. í Taitsögninni sér konungurinn báða
fæturna frá upphafi og þar er ekki um
að ræða neitt veðmál. Hjaltlenzk-a sag-
an dregur ekki heldur fra-m n-eina mynd
af vizk-u og k-lókindum hetjunnar. Sjálfs
misþyr-minigin róar aðeins heitt og óstýr
látt skap. Höfum við þá tvíbura-g-reinar
af sa-m-a minni eða hversu er tengsl-
unum varið? Er ef til vill réttara að
tala um tvö óskyld mótív, sem líkjast
hvort öðru, aðein-s vegna þess að þau
eru sett fram á svipaða-n hátt?
Mér virðist, að mjög erfitt sé að
veita fullinægjandi svar við þessari spurn
ingu, -e-kki sízt sökum hins áðurnefnda
skorts á afbrigðum af sögunni. Líkur
þáttaefniviður í mynd munnlegra frá-
sagna he-fur auðvi-tað verið fyrir hendi
bæði á Hjaltlandi og íslandi á víkinga
öld og miðöidum. Af öiiu miá ráða, að
samgöngurnar milli íslands og Orkn-
eyjajarlsdæmisins (að meðtöldu Hja-lt-
landi) hafi staðið með blóma á víkinga-
og sagnatímum. Þar með verður senni-
legt að bæði raunnleg, íslenzk sagna-
minni og ritaðar íslenzkar sögur hafi
borizt ti-1 Hjaltlands. Að því er snertir
síðasta 1-iðinn verðum við að gæta að
því, að auk þess sem það liggur fyrir
að handrit hafi getað borizt til Hjalt-
lands, er einnig mögulegt, að saga eða
þáttur hafi verið endursagður af manni,
sem hafi hlýtt á hann 1-esinn, en þa-nn-
ig færist sögnin aft-ur til þjóðsagna-
stigsins og blandast ef til vill nýjum
minnum. Taitsögnin virðist geta verið
afkomandi frásagnar, se-m hefur lifað all
an sinn aldur í munnieigri geymd, en
það er heldur ekkert, sem mælir gegn
þeim möguieikum, að þarna sé um að
ræða samsetningu minnis sem hefur orð
ið kunnugt á Hjaltlandi gegnum skrif-
aðar, íslenzkar heimildir. Sagan um fer-
■lega fætur Taits gæri þá verið afbakað,
þjóðsagnakannt afbrigði af Þórarins-
frásögn Snorra. Það sem einkum styð-
ur slíkan skilning er, að þær skýringar
sem sögnin gefur á atferli konungs og
Taits eru v-eikar og að nokkru mót-
sagnakemndar. Látum það liggja milli
hluta, að Tait sé lýst -sem heiftugum
og uppstökkum. Það kemur fram, að
hann sníður til sín eigin fætur, aðeins
vegna þess að konungi lízt. ekki á
þá, ie-n það yrði alit skiljanlegra, ef
sagan lýsti því í upphafi, að Tait hefði
séð nytsemi þessarar gerðar sinnar fyr-
ir. Við skilj-um ekki heldur, í þeirri
mynd, sem sögnin er nú hversvegma
Framh. á bls. 14
„Þórarinn var manna Ijótastr, og bar þat mest trá hversu illa hann
vai limaðr. Hann hafði hendr miklar og I jótar, en fœturnir
váru þó miklu Ijótari/'
11. áigúst.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9