Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.1968, Side 12

Hörkutól
Framh. af bls. 4
steini, og þá einhvem heimilis-
mann, sem eitthvað kunni fyrir
sér á þvi sviði, en þau máttu
til með að vera eins og um var
beðið og koma beint á þann
stað, sem þeim var ætlað. „Klám
högg“ þóttu ekki „smiðsleg“
Langar hitur reyndu talsvert
á líkamlega krafta ásláttar-
mannsins, en við réttan áslátt
var hver taug líkamans í notk-
un. Tíminn, sem hver hita tók,
fór að sjálfsögðu eftir stærð og
gerð þess hlutar, sem um var
að ræða hverju sinni og einnig
eftir lagni og þá jafnframt skajj
lyndi meistarans. En að sjálf-
sögðu leitaðist hann við að hafa
hiturnar sem fæstar, þar sem
það sparaði tíma og efnið rýrn-
aði að vissu marki við hverja
hitun.
Það var þolinmæðisverk að
þjálfa ásláttarmann eða menn,
en þeir voru yfirleitt 2 og 3,
ef um stórsmiði var að ræða.
Þegar einn var með sleggju,
stýrði meistarinn stykkinu, velti
þvi og hagræddi á steðjanum
með vinstri hendi en sló með
hamri, stundum nokkuð þung-
um, með þeirri hægri. Þegar
stykkið var orðið það stórt, að
fleiri þurftu að slá, tók meist-
arinn það í báðar hendur, en
höggin komu 1-2-3, og reið þá
mikið á, að allir væru samstillt
ir og létu að stjórn.
Til var önnur aðferð við
áslátt en hér hefur verið lýst.
Þá hélt ásláttarmaður (eða
menn) báðum höndum yzt á
sleggjuskaftinu (ekki ósvipað
sleggjunni. Þetta þótti yfirleitt
nokkuð glannaleg aðferð og
ekki nema á fárra færi, eink-
um ef 2 eða 3 slógu.
ia angar hitanir reyndu,
eins og fyrr segir, mjög á þol-
rifin. Sleggjurnar féllu og að-
ilar slöppuðu af augnablik
komnir að niðurlotum með tung
una lafandi út úr sér, en það
tók einkennilega stuttan tíma
að jafna sig, öll þreyta horfin
á nokkrum sekúndum, en vöðv
ar stæltust.
Stóreldasmíði, hvort sem um
var að ræða að reka niður eða
teygja svera járndrauga eða
stórar suður, voru ákaflega
mikilfenglegar aðfarir, sem ekk
gleymast þeim, sem séð hafa
eða tekið virkan þátt í þeim.
Sindur og gjall þaut um allt
og . var ótrúlega fundvíst á
snögga bletti, svo sem hálsmál
og niður í skó og skildi gjarna
eftir brunna bletti.
Það var líka unun að sjá vel
samstillta menn slá með þrem
sleggjum án þess að draga af
sér, og slögin komu eins og
sprengingar í tvígengismótor
á glóandi járnið, sem tók breyt
ingum við hvert högg, of lék
í höndum meistarans, þannig að
ekki þurfti að lagfæra það neitt
á eftir. Ef um sérstaklega vand
að verk var að ræða, eða meist
arinn var ekki alls kostar ánæg
ur með ásláttinn, greip hann
undir lokin „slétthamar“ eða
„plummu" til þess að hæta
áferðina. En í flestum tilfell-
um átti það að vera óþarfi.
Þessi vinna, sem ég hér hef
lýst, er horfin og kemur ekki
aftur. Að reka niður járn með
sleggjum hefur verið leyst af
hólmi með vélknúnum hömrum,
sem að sjálfsögðu framkvæma
vinnuna fljótara og betur, ef
þeim er réttilega beitt: en það
er tvennt, sem við verðum að
muna: f fyrsta lagi má þessi
iðngrein, eldsmim, ekni leggjast
niður, þar sem jám og stál
verður aðeins meðfærilegt í
heitu eða kraumandi ástandi til
þess að viðunandi árangur ná
ist. Og í öðru lagi væri æski-
legt að viðhalda þeirri alhliða
leikfimi, sem þetta starf var á
sínum tíma. Þetta er íþrótt, sem
járnsmiðir ættu að iðka í hjá-
verkum.
Það fara fáar sögur af krans
æðastiflu meðal járnsmiðanna
gömlu ne öðrum kvillum, sem
nú herja samfélag okkar.
Þeir voru yfirleitt hörkutól
til líkama og sálar, fáorðir,
gagnorðir, margir sönn ljúf-
menni, en fyrst og fremst járn-
smiðir. Þeir hafa flestir horfið
með hreinan skjöld og haldið
sáttir við guð og samtíð sína
þessari iðngrein í sérflokki (svo
að notuð séu nútímahugtök).
„Þá væri þjóðinni borgið,
ef þúsundir gerðu eins.“
HVAÐ ER ANDLEG
Framh. af bls. 5
Loks eru það skilyrði og einkunnir andlegrar heil-
brigði, að maðurinn hafi nokkra ánægju af starfi sínu
og áhuga á þvi, án tillits tii laiuinanna, sem það gefur.
Hann nýtur starfsin® að inhverju leyti vegna þess
sjálfs.
Þetta er auðvitað ekki tæmandi listi um einkenni
geðheilbrigði, en óhætt mun að fullyrða, að sá, sem
allvel uppfyliLr þessi skiJyrði öll, geti vart verið hald-
inn miklum geðrænum veilum.
Ég hef rakið þetta nú, til að betur mætti sjá,
hvers eðlis sálræn vanheilsa er og hvað henni geti
valdið. Á ýmsum tímum hefur þetta verið umdeilt
mál.
Elzt er það sjónarmið, að illir andar hafi tekið sér
bólfestu í sál hins geðveika. Þetta er enn ríkjandi
skoðun meðal frumstæðustu þjóða, og hún gerir e.t.v.
enn vart við sig hjá sumum menningarþjóðum.
Framfarir í læknisfræði á síðari öldum urðu til að
breyta þessu sjónarmiði. Læknar fóru að líta á geð-
truflanir sem nokkuð, er þeirra fræðum kæmi við. Far
ið var að líta á hina geðtrufluðu sem veikt fólk, er
þarfnaðist meðferðar og hjúkrunar, eins og allir aðrir
sjúklingar. Óljóst var þó, hverjar væru orsakir þess-
ara sjúkdóma. Líkamlegar breytingar fundust yfir-
leitt ekki, sem verið gætu undirrót þeirra. Tauga-
kerfi geðsjúklinga reyndist yfirleitt óskaddað og
varð þá að álíta, að starfsemi þess væri úr lagi færð,
án þess að um væri að ræða varanlegar breytingar
eða skemmdir á því.
Framfarir í sálfræði og öðrum félagsvísindum hafa
nokkuð skýrt þetta mál. Komið hefur í ljós, að um-
hverfi manns, uppeldi og venjumyndun á drjúgan
þátt í mótun geðrænna vandkvæða. Starfsemi tauga-
kerfis, sem við og getum kallað sálræna satrfsemi,
mótast að nokkru fyrir félagsleg áhrif og uppeldi.
Þetta ákvarðar viðhorf manna og hugsunarvenjur og
ræður svo miklu um það, hvernig manninum tekst að
ráða við hin daglegu vandamál.
Ég skal ekki ræða frekar orsakir geðsjúkdóma, það
gertr antnar fyrirlesairi síðar í þessium erindaflokki. En
með þessu vildi ég aðeins benda á, að einkenni heil-
brigði, sem áðan voru rakin, eru eiginleikar, sem menn
temja sér og þjálfa með viðleitni sinni og aðstoð ann-
arra á löngum tíma. Svo er t.d. með annað einkennið,
sem nefnt var, að taka því óhjákvæmilega með jafn-
aðargeði. Það læra menn. Sömuleiðis fjórða einkenn-
ið, reglusemi og skipulega lifnaðarhætti, og þannig
mætti halda áfram að telja atriðin sjö.
Það er alkunna, að töluvert af vanheilsu manna á
rætur að rekja til rangra, óhollra lifnaðarhátta. Ljós-
ast er mönnum þetta e.t.v. í sambandi við mataræði
og næringarþörf, við leggjum áherzlu á, að fæðan
innihaldi öll þau efni, sem eru nauðsynleg, og sé
nægilleg að magni og samsetninigu. Sömuleiðils leggj-
um við áherzlu á, að húsakynni séu björt og loftgóð,
en eigi heilsuspillandi.
Spurningunni um heilsusamlega lifnaðarhætti á hinu
sálræna og félagslega sviði hefur enn verið of lítill
gaumur gefinn, enda er hér um miklu flóknara og
vandasamara viðfangsefni að ræða en á flestum öðr-
um sviðum heilsuvemdar. Þekkingu manna er of stutt
komið á þessu sviði, og vafalaust er það enn erfiðara
að temja sér hollt lífsviðhorf og hugsunarvenjur en
rétt mataræði.
Þetta er einkum erfitt sökum þess, að enn eru
skiptar skoðanir um það, hvað sé rétt viðhorf eða
holl venja, og í öllu félagslífi og samskiptum manna
eru ríkjandi vissar mótsetningar og hagsmunaárekstr-
ar, er erfiðleikum valda. Tökum dæmi: f þjóðfélögum
okkar er mikil áherzla lögð á samkeppni og viðleitni
til að standa öðrum framar. Þetta er auðvitað grund-
völlur nauðsynlegra framfara, en veldur því, að hver
maður verður að heyja tillitslausa samkeppni við aðra,
reyna að komast fram úr þeim eða ýta til hliðar.
Á hinn bóginn komumst við ekki af án samstarfs og
samhjálpar, og okkur er frá fyrstu tíð kennt hið
kristilega viðhorf að styðja þá máttarminni og taka
tillit til annarra.
Sá keppnisandi, sem ávallt ríkir, bæði í þjóðfélaginu
og innan smærri eininga þess, svo sem innan fjöl-
skyldunnar, milli systkina og oft maka, hlýtur að hafa
sálræn áhrif. Hann leiðir til stöðugs þrýstings á ein-
staklinginn, ótta við að bíða ósigur eða standa sig
ekki. Þetta leiðir aftur til andúðar og tortryggni í
garð annarra.
Það eykur vandann, að hvað sem maðurinn gerir,
mun hann sæta gagnrýni og aðfinnslum einhverra.
Sá, sem stendur sig illa í lífsbaráttunni, aflar lítils,
býr í lítilli íbúð og unir glaður við sitt, mun talinn ó-
duglegur, framtakslaus og sérhlífinn. Sá, sem stendur
sig betur, berst meira á, býr í einbýlishúsi og skipt-
ir um húsgögn á fárra ára fresti til að tolla í tízk-
unni, mun öfundaður og sæta ámæli fyrir fégræðgi
og hégómaskap.
Hver er þá lausn þessara mótsetninga?
Sumir reyna að leysa þær með öfgum á annan
hvorn veg. Þeir geta sleppt allri tillitssemi í sam-
keppninni, en reka sig þá oft á reglur samfélagsins
um viðskipti manna.
Aðrir gefast upp, hætta að berjast, því að þeir vita,
að baráttan er erfið og þeir munu ekki hljóta ein-
róma lof. Þessi síðari lausn mundi yfirleitt kennd
taugaveiklun eða talin geðtruflun, en flestir geðsjúk
dómar eru einmitt í því fólgnir að gefast upp við að
heyja lífsbaráttuna á raunhæfan hátt.
Flestir taka þó mótsetninguna fyrir gefinn hlut og
reyna að finma milliveg milli öfganna. Taka þátt í
baráttu lífsins, en beita drengilegum leikreglum, halda
fram rétti sínum án þess að ganga á rétt annarra, taka
tillit til annarra án þess að fórna sér fyrir þá, mynda
sér eigin skoðun á því, hvað sé rétt oghæfilegt,frek-
ar en láta gagnstæðar skoðanir annarra toga sig sitt
á hvað.
Þetta er engan vegimn auðvelt, en þó skilyrði and-1
egrar heilbrigði, að það takist sæmilega.
Ég hef valið þetta dæmi um félagslegar mótsetn-
ingar, vegna þess að mér finnst það varpa ljósi á
kjarma þess, er við köllum geðvernd. Hún er í því
fólgim að leita leiða til farsælla lausna þeim vanda,
sem lífið ávallt hefur að bjóða. Við þessu er ekki til
neitt alLsherjarráð, sem gripa megi til, hvenær sem á
þarf að halda.
Heldur verða menn að skoða hvern vanda, kryfja
bann til mergjar öfgalaust og af fullri hreinskilni og
leita svo úrræða, en þola það, sem eigi er hægt að
breyta.
AÐ SALTA...
Framh. af bls. 6
lögðum af stað. Þau eru einnig
bláröndótt. Það virðist vera tízka hér
jm slóðir.
Við göngum meðfram ánni. Hvergi
hefur mannlíf verið á borð við það
sem gerðist á Hornströndum, hugsa ég.
Þar lögðu þeir í ósærðan sjó, sigu í
björg, eltu tófur.
Marías langi bjó í Kjós í Jökulfjörð-
um, sonur Þorvalds púðurhlúnks
ðem kallaður var. Vagn var af Strönd-
um. Þeir voru afbragð að herma eftir
cófu, og gögguðu sig eitt sinn saman.
Marías er fyrir neðan móðinn í fjör-
unni. læðist varlega með honum og
■gaggar stöðugt, en hinn fer niður með
holtum og eftir hlíðarhallanum og gagg-
ar einnig ákaflega. Þeir heyra að nú
r. álgast þeir tófuna. Vagn skyggnist um,
teygir fram álkuna. Marías sér þá hvar
skolli er kominn og fretar á mórauða
frolluna, en hæfir ekki sem betur fer.
Þetta er á sunnudegi, en það þótti ó-
gæfumerki að drepa tófu á helgidegi ...
Púðuihlunkur? Af hverju skyldi það
vera dregið? Jú, skýring er á öllum
hlutum: hann hlóð með þreföldum púð-
iirskammti, þegar hann var einhverju
s. 'imi á refaveiðum, en gleymdi að setja
í höglin.
Mundi ekki allt þetta sóma sér vel í
skáldsögu eftir Hagalín?
Eða Valdi dúpeys. Ætli hann hafi
gíingið hér upp með Langadalsá, inn í
gljúfur? Andað að sér grænu kjarri,
fcitið sundur mýflugur, hlustað á niðinn.
Hver veit? En dúpeys, hvað skyldi það
merkja? Auðvitað, hann var í tveimur
peysum, og alltaf vel klæddur. Allt og
:umt.
Eitt sinn var hann að því spurður,
hvernig honum heilsaðist. „O, böl-
vanlega, enda alveg hætt að falla til
mín að ráði.“ Ætli Laxsness hafi einn-
eginn heyjað sér þetta orðfæri í ferð-
inni góðu á ættarslóðum þeirra fóst-
bræðra, Þorgeirs og Þormóðs? í Para-
dísarheimt lætur hann Björn bónda á
Leirum segja við stúlkuna, Ijósið í húsi
föður síns: „Það er ekki farið að falla
neitt að ráði til þessara dreingja, rýj-
an mín. Blessaðar látið þi'ð þá eiga sig:
það er nær að taka í okkur gömul karl-
ana, þá vitið þið hvað að ykkur snýr.“
Þamnig fær þetta fólk viðumefni af
umhverfi og hátterni. Fáir sleppa. Þetta
er siður, skáldslkapur. Blóm í hrjóstri.
Hér hafa staðhættir mótað fólik imeir
en annars staðar, styrkt innviðina. „Það
er ekki meiira að eiga böm en hafa
haddlífi“, er í minnum haft eftir ein-
h verjum bóndanum hér um slóðir.
Blámýrardraugurinn er ættaður úr
ögursveit. Hann var ekki hrekkjóttur,
svo hann skar sig úr eins og annað
hér um slóðir. Það var ekki hann sem
setti gaddavír undir taglið á merunum,
•svo þær tækju ekki fang.
Ætli ég gsti heilsað upp á Pál í Þúf-
um í dag? Nei, það verður ekki tími. Ég
kem aftur seinna. Páll kenndi mér orða-
tiltæki, sem fær nýjar víddir á þessum
stað: að handlása sig eftir berginu. Ætli
það sé annars handlesa sig?
Þannig kallar landið ’á orð og mymd-
ir
Á Laugabóli, næsta bæ við Blámýr-
ar, er Þormóður fæddur, segir Gerpla.
En Fóstbræðra saga segir að hann sé
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. ágúst.