Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1968, Blaðsíða 4

V< ataluna (á katalönsku „Catalyn-
ya“) er hérað á Spáni, sem, í sinni
núverandi mynd eru fylkin: Barcelona,
Gerona, Lérida og Tarragona. Er þetta
einn auðugasti og þróaðasti hluti lands
ins, einkaniega hvað við kemur iðnvæð-
ingu og framleiðslu: að flatarmáli 19.839
ferkm: fólksfjöldi (1960) 3,618,411. —
Áður fyrr furstadæmi undir krúnu Ara-
gón-konunga. — Katalónía hefur alla
tíð komið mikið við sögu Iberíu- eða
Pýrenea-skagans, og gengt þar þýðing
armiklu hlutverki, enda oft haft úrslita
áhrif í spænskum málefnum. Síðan á 17.
öld hefir þar öðru hvoru borið allmikið
á tilhneigingu til aðskilnaðar frá móður
ríkinu, og ýms öfl unnið að slíku, leynt
og ljóst. — Þar byggir iðjusamt fólk,
dugnaður þess og velgengni hefirjafn
vel vaxið öðrum Spánverjum í augum
(sem taka lífinu ofboðlítið rólegar) eins
og máltækið sýnir:
„Dicen kue los catalanes
de las piedras sacan panes.“
„Sagt er að katalanar breyti beru
brjótinu í brauð.“
L andshluti þessi, nokkurnveginn
þríhyrndur að lögun, liggur í norð-
austur horni Spánar, og að honum
lögum og lofum, en Serkir (Márar) her-
tóku landið árið 712. Baráttuna fyrir
endurheimt evrópsks lands úr höndum
serkja hóf svo Karlamagnús konungur
seinna á 8. öldinni. Gerona var unnin
aftur frá Serkjum árið 785, og Barcel-
ona, ásamt landspildu allt að Llobre-
gat-fljóti árið 801. Þessi hluti Katalóníu
var svo innlimaður í konungsríki Vest-
franka, og myndaði hluta af hinu svo-
kallaða „Spænska markslandi“, og var
undir stjórn greifanna af Barcelona —
lénsgreifa-ætt — og gekk titillinn í arf
í beinan karUegg. Þessir lénsgreifar
héldu svo áfram baráttunni gegn Serkj-
um, og gerðust snemma alls óháðir kon-
ungi, þannig að frankisk yfirráð yfir
Katalóníu voru að mestu í orði kveðnu,
og algjörlega kastað fyrir borð í stjórn
artíð Borrells greifa (d. 991). Við trú-
lofun Ramóns Berenguér greifa hins
4. og Petronilu drottningar af Aragón,
1137, sameinuðust Katalónía og Aragón
undir einni stjórn.
íl 13. og 14. öld var Katalónía
einráð um alla verzlun við vestanvert
Miðjarðarhaf, og katalónskur verzlun-
arhringur „Gran Compania de Cata-
luna, (einsk. Hansa-veldi á þessum slóð
ar kom fram á 17. öldina voru hags-
munir Katalóníu og Kastilíu orðnir það
aðskildir, og spánska konungdæsni’Ö
hafði sett það mikið ofan, að bóla fór
á þeim aðskilnaðaröflum sem síðan hafa
alltaf öðru hvoru verið snar þáttur í
sögu Katalóníu.
í stjórnartíð Filipusar IV. var svo
komið að alvarleg kreppa og yfirvof-
andi fjárhagslegt hrun olli því að for-
sætisráðherra konungs greifinn af Oli-
vares, greip til þeirra ráða, í von um
að leysa vandann, að setja allt ríkið
undir einn hatt, hvað ríkiskassann
snerti og alla fjármálastjórn. Slíkt gat
ekki samrýmzt „fueros" eða sjálfsstjórn
arréttindum hinna fyrri landssvæða Ara
gónkrúnunnar. Katalanar voru ekki að
eins ákveðnir í að reisa skorður við
slikum ákvörðunum, heldur sökuðu
einnig stjórnarvöldin í Madrid um að
eiga alla sök á fjármálaöngþveitinu,
hún væri ekki starfi sinu vaxin og
hefði meðal annars bruðlað með fé rík-
isins í erlendar styrjaldir o.s.frv. —
Þannig stóðu málin að hvorki gekk né
rak í þessari togstreitu milli Olivares
og þings Katalóníu-Aragón, þegar styrj
öld brauzt út milli Spánverja og Frakka
1635. Varð þá fjárhagsleg aðstaða kon-
ungs enn erfiðari, og einnig rak að því
1705 yfir stuðningi sínum við Karl erki-
hertoga, aðallega í þeirri von að það
yrði frekar til þess að þeir fengju að
halda óskertum sínum gömlu „fueros“,
sjálfs- eða heima-stjórnarréttindum. Þó
fór nú svo árið 1714, að herir Filipus-
ar V. brutu alla mótspyrnu Katalana á
bak aftur, og urðu þeir að afsala sér
verulegum hluta sérréttinda sinna.
Misstu þeir þá að mestu sjálfsforræði
sitt, en á hinn bóginn vannst talsvert
við það að Bourbonarnir hvöttu þá og
studdu til vaxandi iðnvæðingar: einnig
var þá lokið einokun Kastilíu á verzl-
uninni við Suður- og Mið-Ameríku, og
veitti sú ráðstöfun nýju blóði í kata-
lanskt efnahagslíf, á sviði verzlunar og
siglinga.
A ðskilnaðarstefnan komst þó aftur
á oddinn á 19. öld, og þá í tvennu
formi: á öðru leitinu voru sveitahéruð-
in, sem aðhylltust karlisma (sem áður
getur): og á hinn bóginn kröfðust iðn-
framleiðendur borga og bæja sérákvörð
unarréttar einkanlega varðandi toll-
verndun o.þ.u.l., til verndar gegn
brezkri og franskri samkeppni. En end
urvakning katalanskrar þjóðerniskennd
ar hófst í verunni með hinni bókmennta-
legu „renaixensa" (endurfæðingu) eftir
liggja að norðan Frakkland og dverg-
ríkið Andorra, að vestan Aragón-fylki,
að sunnan Valenciafylki, og að austan
Miðjarðarhaf. Þriðjungur íbúa þessa
landshluta býr í Barcelo \a, stærstu
borg Spánar, hefir aðeins vinninginn
yfir Madrid. Að sunnan og vestan er
þetta hérað, land eða fjallfræðilega séð
afskorið frá öðrum hlutum Spánar, og
meðal annars vegna þess hefir saga þess
verið í nánari tengslum við Suður-Frakk
land en við Spán. (Flestir kannast við
reyfarann „Greifinn af Monte Cristo“
eftir Alexandre Dumas, eldra, sem ger-
ist að mestu á Frakklandi Napoleon-
styrjaldanna, en Edmond Dantes, sögu
hetjan, var katalanskur sjómaður). —
Upprunalega þjóðtunga katalana er kata
lanskan, sem einnig er- töluð í Rouss-
illon, norðan Pýreneafjalla, og er hún
all-mjög frábrugðin spænskri tungu
(kastilíönsku).
líatalónía varð ein af fyrstu ný-
lendum Rómverska ríkisins á Pýrenea-
skaganum, „Hispania Tarraconensis“.
— Alla 5. öldina sátu þar Gotar og ré'ðu
um), átti einnig mikil ítök bæði á Ítalíu
og allt austur á Grikklandi. Katalansk-
ir hagsmunir — sem síður en svo voru
í samræmi við þá Aragónsku — sátu í
fyrirrúmi, þar til karlleggur Barcelona
ættarinnar varð aldauða 1410. — Eftir
1412 magnaðist jafnt og þétt óánægja
Katalana í garð hinnar nýju Trastamára
ættar, er tekið hafði við völdum, þar
til fullkomin uppreisn brauzt út á stjórn
arárum Juans II. Uppreisn sú varaði
frá 1462-72, og var bæld niður.
0 ifting Fernandos, sonar Juans II.,
og Isabel af Kastilíu sameinaði Spán í
eitt ríki, og olli því að Katalónía varð
að láta í minni pokann hvað öll stjórn-
arfarsleg og viðskiptaleg málefni ríkis-
ins snerti, og þar við sat út 16. öld-
ina. Kom þar einkum tvennt til. I
fyrsta lagi náðu Tyrkir mikilvægri
verzlunaraðstöðu við vestanvert mið-
jarðarhaf, -sem katalanskt efnahagslíf
hafði átt hvað mest undir: og í öðru
lagi runnu nú auðæfi þau sem Spánn
hrifsaði til sín frá hinum nýja heimi,
að langmestu leyti til Kastilíu. — Þeg-
að „útlendum“ kastílíönskum hersveit-
um var fenginn æfingar- og samastaður
á katalanskri grund, og framkoma þeirra
slík að leiddi til rósta og uppþota (júní
1640). Hinir uppreisnargjörnu Katalan-
ar leituðu fulltingis Loðviks XIII. Frakka
konungs: borgarastyrjöld brauzt út, og
var það að mestu franskur fjár- og
herstyrk sem Katalanar studdust við
í þeim leik, einkanlega eftir 1641. Bar-
dögum linnti ekki fyrr en 1659, er Fili-
pus IV. komst að samkomulagi við
Frakka við friðarsamningana sem kennd
ir eru við Pýreneafjöll. Allan þennan
tíma var Katalónía nær því að vera
franskt hérað en spænskt.
í ófriðnum sem kallaður hefir ver-
|S „Styrjöld stórsambandsins" héldu
franskar hersveitir aftur inn í Kata-
lóníu (1689), og eftir langa, en sigur-
sæla, herför unnu þeir Barcelona, 1697.
Samt sem áður drógu þeir sig til baka
sama ár, samkvæmt ákvæðum friðar-
samninganna í Rijswijk.
I spænska erfðastríðinu lýsti Kata-
lónía (ásamt Aragón og Valencia), árið
1850. í fyrstu kom þetta fram í litlu
öðru en samkomum og bókmenntakeppni
skálda og rithöfunda, endurvakning ým
issa miðaldasiða, svo sem „Jocs Floral
es“-hátíðahaldanna: en er þessariend-
urvakningar-hreyfingu óx fiskur um
hrygg, upp úr 1860, voru spor stigin
í þá átt að hefja katalanska tungu aftur
til vegs og virðingar — en þegar hér
var komið var hún að heita mátti ein-
göngu töluð til sveita. — Hafin var út-
gáfa dagblaðs á katalönsku og leikhús
sett á laggirnar til flutnings á kata-
lönskum leikhús-verkum. Hvött af þeim
öflum sem höfðu verið að verki 1868-73
varð katalönsk þjóðernisstefna það snar
þáttur í stjórnmálalífi landsins, að
reikna varð með henni, einkanlega frá
1876, þegar ósigur karlista varð til þess
að kirkjan snerist á sveif með hinni
vaxandi hreyfingu meðal fólksins í þá
átt að öðlast frekari sjálfsstjórn. Á
þessum árum varð hreyfingin áberandi
hægrisinnuð í stjórnmálaskoðunum.
egar stjórnarfarsleg og efnahags-
leg hnignum Spánar varð berlega lýð-
Framh. á bls. 11
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ' _____18. ágúst.