Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1968, Blaðsíða 6

SIÐARI HLUTI
■1111
B
iiHI
Bókarkafli
EFTIR
ENZO BIACI
Josep Morozov, sonur Svetlönu, og Elena kona hans.
Stalin hvílir sig heima.
Ellefu árum síðar var Kapler á göngu
í Sokolniki garðinum og þar heyrði
hann aðra lýsingu á þessum degi inni á
hlýkgu kaffihúsi. Svetlana mundi einn-
ig 2. marz á sinn hátt og sú útgáfa hef-
ur á sér nokkuð melodramatískt snið.
Stalín birtist á sviðinu, furðulegur og
svo til óþekiktur Staiin; hann hefði
nærri getað verið einhver persónan úr
La Traviata: „Þú hefur enga hugmynd
um hvílíkar þjáningar þú hefur bakað
honum gamla föður þínum." Hann var
miður sín af reiði og vonbrigðum. Sam-
talið milli hans og Svetlönu var í stór-
um dráttum þetta:
Stalin: Fáðu mér myndirnar og bréf-
in sem þú hefur fengið frá þsssum ná-
unga, Kapler, og það strax.
Svetlana: En ég hef ekki neitt.
Stalin: Það stoðar ekkert að ljúga,
það er hvort sem er búið að ta'ka þrjót-
inn fastan.
Svetlania: En ég elska hann.
Stalin gat ekki haft hemil á sér og
e.ló hana tvisvar í andlitið. Svetlana
varð dauðhrædd og lét af hendi sönnun-
argögnin fyrir sskt sinni. Þennan hátt
hafði hann venjulega á við Vasily,
þegar kennarar hans báru honum á brýn
leti við lærdóminn. í þetta sinn gerði
Stalin illt verra með því að fylgja því
eftir með runu af georgiskum grófyrð-
um á lélegri rússnesku. „Stelpufífl“,
var hæverskasta orðtakið sem hann
notaði. Það sem á eftir fylgdi var mjög
litskrúðug lýsing á Kapler — harðsnú-
inn, óforbetranlegur, ósvikinn kvenna-
bósi. Þá vék hann talinu að alvöru líð-
andi stundar. Á sama tíma og herinn
átti í vök að verjast og þjóðin varð að
þola hörmungar stríðsins, lét hún Svet-
lana hans, litli spörfuglinn hans glepj-
ast af fagurgala kvænts manns, sem
gerðist meira að segja svo ósvífin að
tileinka henni eina blaðagrein, þar sem
hann kallaði hana „elskuna sína“.
Stalin brást við með gremju föðurins,
siem finnst hann hafa verið svikinn í
tryggðum, kvíða leiðtogans, sem er of-
þyngt af ábyrgð sinni. Á þessari stundu
var eins og allt legðist á eitt gegn hon-
um, jafnvel fjölskylda hans. Ósig-
ur blasti við hvarvetna. Simonov segir
frá því er varnarmála kommissarinn
Miekhelis, kom til hans til að skila
skýrslu um hina misheppnuðu sókn á
Kerch svæðinu. Stalin hlustaði varla á
hann, en rak hann út með hinu harð-
neskjulega tilsvari: „Farðu til fjand-
ans.“
í hreinskilni sagt, þá var reiði þessa
„Ghengis Khan sem hefur lesið Das
Kapital“ eins og Lenin lýsti honum, ekki
með öllu tilefnislaus. Að endaðri hrin-
unni lágu aðeins eftir fáeinir pappírs-
sneplar, dreifðir um gólfið. Þet'ta kvöld
missti Svetlana einnig föður sinn.
Einn morguninn var fanginn Kapler
kallaður fyrir. Honum var sagt að vera
viðbúinn brottför. Það átti að flytja
hann til Vorokhta í Síberíu. Dökkblár
bíll var notaður tii að filytja famgana;
á fangamáli var hann kallaður svarta
krákan.
Margir urðu honum samferða: „trú-
villingar", fyrrverandi sósíaldemókrat-
ar, sem saklausir höfðu fengið að kenna
á aðferðum Lavrenti Beria, tortryggni
hans og harðneskju. Trotskyismi, Terr-
o.rismi og Tyazhely trud voru orð, sam
oft komu fyrir í réttarfarsmáli þessa
tímabils: trotskystefna, ógnarstefna —
refsað með nauðungarvinnu.
Ástandið var ekki sem verst fyrir
Kapler. í Vorokhta voru færðar upp
leiksýningar og hæfileikar hans voru
viðuirkenndir; honum var jafnvel veitt
sérstakt leyfi til að starfa í leikhúsinu.
Á kvöldin máttu fangarnir setja á svið
leiki til eflingar áróðrinum og ásamt
nokkrum latvinnuleikurum stofnuðu þeir
leikflokk. Eimn félaginn í þessum flokki
var fögur leikkona að nafni Tokara-
skaya: hún var einnig mjög næmgeðja
og samúðarrík kona. Maðurinn Kapler,
sem lent hafði í fangelsi af svo óvenju-
legum ástæðum, þessi forsvarsmaður há
leitra hugsjóna, vakti í fyrstu forvitni
bennar en vann síðan hug hennar allan.
Á þessum tíma voru þrjár konur í
lífi Kaplers; ein í Kemlin, sem hugsaði
til hans með þrá og sökmuði; önnuir ein-
hversstaðar í Moskvu, sem elskaði hann
af tryggð eiginkonunnar og beið þess að
séir yrði leyít að sjá harnn aftuir; o,g sú
þriðja í leikhúsinu í Vorokhta.
V. G. Tokaraskaya var heilluð af þess
um einkennilega manni, sem aldrei glat-
aði lífsþorsta sínum, enda þótt hann
byggi í fangabragga sem hann fékk að-
eins að fara úr til að skýra leiktexta,
vinna á leiksviðinu eða til að sýsla
eitthvað í eina ljósmyndaverkstæðinu í
borginni.
Svo stofnuðu þau öll saman leikfé-
lag. Um langt skeið frétti hann ekkert
af Svetlönu. Svo var það einn morgun
að komið var með nýjan fangahóp og
einhver lét orð falla um það að dóttir
Stalins hefði gifzt stúdent sem hún
hefði kynnzt við háskólann, einhverj-
um Morozov. Kapler varð ekki undr-
andi, né heldur sár: „Það lifir ýmis-
legt í minningunni," segir hann, „en ég
get ekki sagt að ég hafi hugsað um
hana öllum stundum".
Fimim ár li'ðu; fanginn Kapder var
færður fyrir dómarana: „Þér eruð frjáls,
en þér megið ekki fara til Moskvu,“
sögðu þair aðvarandi „Kiev er rétti
staðurinn fyrir yður.“
Engar skýringar voru gefnar þegar
hann var tekinn fastur og nú var hon-
um sleppt formálalaust. Kapler var að
eðlisfari mótþróagjam og naut þess að
tefla á tvær hættur. Eiginkona hans
var í Moskvu og hún hafði haldið
tryggð við hann. Hann langaði til að
finna hana og vera hjá henni, jafnvel
þótt eikki væri nema niæturlainigt; svo
myndi hann fara aftur. Hann hafði ekki
áhyggjur af Svetlönu. Hún var nú gift
kona. En þeir urðu hans varir á stöð-
unni. Hann var óheppinn; í þetta sinn var
dómurinn strangari. Önnur fimm ár —
nú í námu í Xnto.
f fyrstu vann hann sem verkamaður
m,eð sikóflu og 'hatoa; síðan var ha,nn ,gerð-
ui að vélvirkja. Á þessum tíma breytt-
ist skapgerð hans, þreytan gróf undan
mótstöðu hans, hann hafði enga góð-
vini sér til huggunar og honum var ekki
leyft að lesa: maturinn var lítill og ó-
ætiur; ó'lýsanileg súpa og irúgbraiuðsnieið.
Á kvöldin voru engin Chekov eða Go-
gol leikrit eða upplestrar. En leikkon-
an Tokaraskaya var trú hlutverki sínu
sem hin dyigga ástkona og hughreyst-
ari og hún hjálpaði honum með því að
fæira honum mat o,g tala við hann; fyrir
það gekk hann aldrei örvæntingunni á
vald. Fimrn ár eru lengi að líða við
námugröft og þau skildu eftir sín spor á
honum, líkamleg og andleg. En hjá því
verður ekki komizt að byrja að nýju og
strax að fengnu frelsi giftust þau. Það
var sumarið 1953, þrem mánuðum efitir
að Stalin lézt.
Það var ári seinna í desembermánuði
sem ráðstefna var haldin í Félagi rit-
höfunda. Alexei Jakovlevich Kapler sat
ráðstefnuna ásamt Tatiönu Tess. Tati-
ana átti þá þegar miklu fylgi að fagna
sem blaðakona: síðasta bók hennar „Am-
eríkumenn“, sem var ávöxtur langrar
dvalar b;nnar í Bandaríkjunum, var ný-
komin út í hundrað þúsund eintökum
og hafði gersamlega selzt upp. Lesend-
ur dæmdu hana „vinsælasta rithöfund-
inn“ og geymdu blaðaúrklippur eftir
hana. Ellefu ár voru liðin frá kveðju-
fundinum i íbúðinni nálægt Kursk: Ly-
usia hafði átt tvær konur og Sveta var
tvígift. Bæði voru breytt: Svetlana var
full af vonbrigðum og beizkju, skapgerð
Alexis hafði rnótazt af lífsreynslu hans
og hann var einnig breyttur í útliti. Hár
hans var snjóhvítt. „Þú h fur ekkert
b,r,eytzt“ sagð Svetlana við hann og ætl-
aði það s,em gullhamra.
Þau höfðu margt að segja hvort öðru
og nú urðu þáttaskil. Olga Kulikowsky
sagði. „Fyrir mér er Svetlana enn
skólasystirin sem nú er búsett í Amer-
íku — ein sú einmanalegasta kona, sem
é,g h-ef nokkru sinni þekkt.“ Skugginn
sem fylgdi henni í ,,kastalan,um“ í æsku
hsfur enn vald yfir henni: mennirnir
tveir sem hún giftist veittu henni aldrei
þá gleði og hamingju sem hún þarfn-
aðist svo mjög. Ef til vill var það á-
stæðan fyrir því að „leit hen.nar að
hamingjunni þekkti engin takmörk",
eins og Tatiana Tess kemst að orði.
Þau tóku að hittast á ný: liún sagði
strax við hann: „Mér þykir leitt hvað
þú hefur orðið að þjást vegna föður
míns“, en Kapler svaraði ekki. Hann
harmaði ekki fortíð sína né heldur þær
ákvarðanir, seim hann hafði takið; en
hann hugsaði þó samt sem svo, að þessi
Josef Djugashvili, sem han-n hafði aldrei
séð, hefði verið ótrúlega grimmur og að
það væri Stalins vegna, sem hann hefði
orðið að þola afleiðingar persónudýrk-
unarinnar. En.gu að síður virti hann til-
finningar Svetlönu. Hún sagði honum
frá fjölskyldunni, frá Vasily, sem gerð-
ist æ drykkfelldari, frá Jatoov, sem
týndist í Þýzkalandi og af „gamla mann-
inum“, sem eigi aðeins var stjórnandi
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. ágúst.